Bản Tày Nghĩa Đô - nơi lưu giữ những phong tục đón tết giàu bản sắc.
Với người Tày Nghĩa Đô, tết là dịp để gia đình đoàn tụ, sum họp và tổ chức những phong tục chỉ có ở vùng đất này. Nghệ nhân Ma Thanh Sợi - Người Tày ở Bản Rịa Nghĩa Đô nhiều năm nay đã dày công sưu tầm, ghi chép và kể lại những phong tục đón tết của đồng bào Tày ở Nghĩa Đô. Ông Sợi chia sẻ: “Những nét đẹp trong phong tục đón tết cổ truyền của người Tày Nghĩa Đô có từ lâu đời, đến nay có phong tục đã không còn nhưng đa số vẫn được đồng bào gìn giữ”.
Làm bún ăn tết
Cùng với gói bánh chưng, người Tày Nghĩa Đô còn làm bún vào dịp tết. Ở Nghĩa Đô, các nhà đều chuẩn bị cho mình máy làm bún để làm vào dịp tết và rằm tháng bảy hằng năm. Muốn có bún ngon, người ta chọn cấy giống lúa tẻ ngon, chọn riêng một khoảnh ruộng hay khoảng nương để trồng lúa sau đó gặt về và để riêng dành cho làm bún tết. Để có những mẻ bún ngon và đúng thời điểm, ngày 26 tháng chạp người Tày Nghĩa Đô đã mang gạo ngon ra ngâm. Gạo làm bún tết phải được ngâm ba ngày hai đêm sau đó mới cán, nhào, nặn thành những con bún.
Bún tết của Nghĩa Đô có vị ngon đặc trưng từ gạo, nước, con bún trắng, thanh và dài. Bún là một món ăn không thể thiếu trong ẩm thực ngày tết ở Nghĩa Đô. Vào ngày 29-30, hình ảnh những người phụ nữ Tày ngồi bên nhà sàn vui vẻ, tấp nập cán, nặn bún đã khơi lên không khí xuân tràn gập khắp bản làng Tày. Công việc làm bún đến nay vẫn được đồng bào Tày Nghĩa Đô duy trì mỗi khi xuân về.
Tục xin lửa, lấy nước vào đêm giao thừa
Đối với người Tày Nghĩa Đô thì ngọn lửa và nước là hai thứ đặc biệt quan trọng đối với họ, gắn bó chặt chẽ và sâu nặng trong cuộc mưu sinh của đồng bào. Vì vậy, vào đêm giao thừa, nghi lễ lấy nước, xin lửa được người Tày Nghĩa Đô tổ chức trang trọng và linh thiêng.
Khi tiếng gà gáy đầu tiên của năm mới báo hiệu thời khắc giao thừa đã đến, người Tày Nghĩa Đô chuẩn bị ba chiếc bánh chưng, ba lá trầu đẹp, ba cái băng bạc, ba que hương cắm vào nơi bếp lửa và nơi lấy nước thường ngày. Chủ nhà cầu xin thần nước, thần lửa ban cho ngọn lửa ấm và dòng nước ngọt từ trong núi. Xin được lấy lửa và nước của năm mới, cầu xin được sang năm mới có cuộc sống no ấm, sung túc hơn năm cũ.
Sau khi lấy lửa song, lửa được đưa vào bếp chính giữa nhà sàn, chất thêm củi để cho bếp lửa cháy bùng tạo hơi ấm và ánh sáng vào khoảnh khắc giao thừa. Nước lấy được đun trên bếp giữa nhà sau đó pha chè, mời tất cả các thành viên trong nhà cùng uống để thưởng thức chén nước mới của năm mới.
Không gian nhà sàn nơi sẽ diễn ra những phong tục đón tết.
Kiêng không sát sinh vào dịp tết
Người Tày ở Nghĩa Đô có tục kiêng không sát sinh vào những ngày tết. Vì vậy, mọi hoạt động chuẩn bị cho các món ăn đều được làm trước ngày mùng 1 tết. Vào những ngày cuối của năm, người ta hái rau, đào măng, mổ gà, mổ vịt, mổ lợn, chặt các loại cây…còn đã bước sang năm mới, tuyệt đối không được sát sinh dù chỉ là hái rau hay đào củ.
Cúng ma tổ vào sáng mùng một tết
Sáng mùng một tết, người Tày Nghĩa Đô dậy thật sớm để chuẩn bị làm mâm cơm cúng ma tổ. Vì trong quan niệm của đồng bào, ma tổ có vai trò bao quát tất cả mọi việc trong gia đình trong cả một năm. Do vậy, trước khi người nhà và vật nuôi được ăn cỗ tết thì người ta phải dâng lên ma tổ mâm cơm thịnh soạn tùy theo hoàn cảnh gia đình để biến báo mời ma tổ về chứng giám lòng thành tâm của gia đình và ăn bữa cơm năm mới. Làm như thế, theo đồng bào nơi đây, năm mới các thành viên trong gia đình mới gặp nhiều may mắn và phát đạt.
Phong tục gói bánh chưng tết được các thầy cô giáo ở Nghĩa Đô truyền dạy cho học sinh mỗi khi tết đến.
Cho vật nuôi ăn tết
Nếu người được ăn tết thì ở Nghĩa Đô, vật nuôi cũng được ăn tết. Vì trong quan niệm của đồng bào, con vật trong năm đã vất vả cùng với người làm ra của cải vật chất, làm bạn với con người nên tết đến xuân về cũng cần được ăn tết.
Sáng mùng 1 tết, bà chủ nhà cùng con dâu mang một cặp bánh chưng, hai lá trầu, hai chiếc băng bạc, hai que hương đến cắm tại cửa chuồng nuôi lợn, gà, bò, ngựa hay trâu để cảm tạ trong năm qua đã cùng con người vất vả làm ra hạt gạo, hạt ngô để nuôi sống con người. Sau đó, người ta thả vật nuôi và cho chúng ăn những món ăn như cháo, cám gạo, bột ngô, rau củ ngon hơn ngày thường. Tục lệ này được người Tày Nghĩa Đô duy trì từ bao đời nay.
Kiêng không mừng tuổi
Nếu đối với người Kinh, mừng tuổi trở thành một việc làm quen thuộc mỗi năm tết đến xuân về nhưng đối với đồng bào Tày ở Nghĩa Đô, người ta kiêng không mừng tuổi vào ngày tết dù chỉ là ít.
Trong quan niệm của đồng bào nơi đây, ngày tết, họ nâng chén rượu để chúc nhau năm mới khỏe mạnh, gặp nhiều may mắn chứ không cho nhau tiền. Vì nếu cho tiền sẽ bị rủi ro rằng năm mới lại mang tiền ra khỏi ra và người được mừng tuổi sẽ bị coi khinh, coi thường vì nghèo hèn nên mới nhận tiền của người khác vào năm mới.
Ông Lương Văn Quân, Phó Chủ tịch UBND xã Nghĩa Đô cho biết: “Từ đời này sang đời khác, những nét đẹp trong phong tục đón tết cổ truyền của người Tày Nghĩa Đô được đồng bào gìn giữ và phát huy. Ngày nay, dù cuộc sống có phát triển và thay đổi thì trong tiềm thức cũng như trong việc làm của đồng bào, những phong tục đó cần được gìn giữ, duy trì. Bởi có như thế, bản sắc dân tộc mới được hiện hữu trong đời sống văn hóa của đồng bào nơi đây”./.