Đây là những dân tộc thiểu số có điều kiện kinh tế - xã hội hết sức khó khăn, có nguy cơ ngày càng tụt hậu trong quá trình phát triển. Bảo vệ và phát triển dân số các dân tộc dưới 10 nghìn người là yêu cầu cấp bách hiện nay.
Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 25 tháng 10 năm 2017 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về công tác dân số trong tình hình mới nêu rõ: “Dân số là yếu tố quan trọng hàng đầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Công tác dân số là nhiệm vụ chiến lược, vừa cấp thiết vừa lâu dài; là sự nghiệp của toàn Đảng, toàn dân… Đầu tư cho công tác dân số là đầu tư cho phát triển”. Nghị quyết cũng xác định mục tiêu: “Bảo vệ và phát triển dân số các dân tộc có dưới 10 nghìn người, đặc biệt là những dân tộc có rất ít người”.
Theo kết quả Điều tra thực trạng kinh tế - xã hội 53 dân tộc thiểu số do Ủy ban Dân tộc và Tổng cục Thống kê thực hiện năm 2015, 16 dân tộc thiểu số rất ít người có tổng số 55.081 người. Địa bàn cư trú tập trung đông ở các xã, thôn bản đặc biệt khó khăn của các tỉnh vùng núi cao, biên giới: Hà Giang, Cao Bằng, Lào Cai, Lai Châu, Sơn La, Quảng Bình…
Bà con dân tộc Mảng (bản Mậm Sảo 1, xã Trung Chải, huyện Nậm Nhùn, tỉnh Lai Châu) phát triển trồng cây dong riềng.
ThS. Phạm Thị Thúy Hà - Phó Vụ trưởng Vụ Địa phương I, Ủy ban Dân tộc cho biết, có nhiều chỉ số đáng quan ngại trong bức tranh thực trạng dân số của 16 dân tộc thiểu số rất ít người. Đó là các chỉ số về tỷ suất chết thô, tỷ suất chết trẻ em dưới 1 tuổi/1000 trẻ sinh sống, tỷ suất chết trẻ em dưới 5 tuổi/1000 trẻ sinh sống, tỷ suất chết mẹ ở nhóm các dân tộc thiểu số rất ít người đều cao hơn rất nhiều so với tỷ lệ chung toàn quốc. Tuổi thọ trung bình của dân tộc thiểu số rất ít người chỉ đạt 69,9 năm, thấp hơn 3,4 năm so với kết quả chung của cả nước, đồng thời số năm sống khỏe mạnh trong cuộc đời của người dân các dân tộc này cũng thấp so với các dân tộc khác.
Chất lượng dân số các dân tộc thiểu số rất ít người được phản ánh qua các yếu tố về thể chất, trí tuệ, tinh thần. Theo đó thì người dân tộc thiểu số rất ít người có tầm vóc thể lực (chiều cao, cân nặng trung bình) thấp so với các dân tộc khác; tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi suy dinh dưỡng ở mức cao, đặc biệt là suy dinh dưỡng thể thấp còi, nhẹ cân.
Về trí tuệ: tỷ lệ người biết đọc, biết viết ở người La Hủ mới đạt 25,3%, Lự 23,3%, Cờ Lao 34,3%, Mảng 32,4%... Tỷ lệ học sinh bỏ học cao, cao nhất là dân tộc La Hủ trên 20%, thấp nhất là dân tộc Pà Thẻn xấp xỉ 9%...
Đời sống tinh thần của người dân tộc thiểu số rất ít người còn nghèo nàn. Tỷ lệ hộ đồng bào dân tộc thiểu số rất ít người được sử dụng các dịch vụ viễn thông, internet, tivi, radio, điện thoại có sự chênh lệch rõ rệt so với các dân tộc khác. Ví dụ, trong khi số hộ người Tày có tivi lên tới 93,8%, Mường 92% thì dân tộc Chứt chỉ có 47,5%, La Hủ 29,9%, Lô Lô 43,6%, Mảng 36,9%.
Tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống còn khá phổ biến, tỷ lệ tảo hôn lên tới 26%. Một số dân tộc có tỷ lệ tảo hôn cao như Ơ Đu 72,73%, Mông 59,6%, Rơ Măm và Brâu 50%... Các nghiên cứu y khoa đã chỉ ra rằng khi người mẹ sinh con lần đầu dưới 18 tuổi có thể gây tình trạng đẻ non, thai nhi kém phát triển, suy dinh dưỡng, thể trạng yếu. Còn hôn nhân cận huyết thống gây bệnh tan máu bẩm sinh, chi phí điều trị vô cùng tốn kém và gây suy thoái giống nòi…
Cuộc sống khó khăn của người La Hủ ở bản Hà Xi, xã Pa Ủ, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu.
ThS Phạm Thị Thúy Hà cho rằng, với hiện trạng đáng lo ngại trên thì việc tạo điều kiện phát triển dân số các dân tộc thiểu số rất ít người là rất cần thiết và cấp bách.
Quán triệt quan điểm chỉ đạo trong Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 25 tháng 10 năm 2017 của Hội nghị lần thứ sáu Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về công tác dân số trong tình hình mới, ngày 31/12/2017, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 137/NQ-CP ban hành chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 21-NQ/TW. Trong chương trình hành động, Chính phủ giao Ủy ban Dân tộc chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành liên quan xây dựng, trong tháng 9/2019, trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Đề án Bảo vệ và phát triển các dân tộc thiểu số, đặc biệt dân tộc dưới 10 nghìn người theo hướng đảm bảo sự phát triển đồng đều, bình đẳng giữa các dân tộc.
GS.TS. Nguyễn Đình Cử, nguyên Viện trưởng Viện Dân số và các vấn đề xã hội nhấn mạnh, từ năm 1993, Đảng ta đã đưa ra quan điểm: công tác dân số là một bộ phận quan trọng trong chiến lược phát triển đất nước, là một trong những vấn đề xã hội hàng đầu của nước ta; là giải pháp cơ bản nâng cao chất lượng cuộc sống của mỗi người, mỗi gia đình và toàn xã hội. Vùng dân tộc thiểu số hiện nay đang là “lõi nghèo” của đất nước. 16 dân tộc thiểu số rất ít người chính là “lõi” của “lõi nghèo” bởi hiện trạng kinh tế - xã hội đang hết sức khó khăn, với các chỉ số phát triển đều thấp hơn so với mặt bằng chung của cả nước và so với các dân tộc thiểu số khác. Vì vậy, thúc đẩy phát triển dân số các dân tộc thiểu số rất ít người theo Đề án mà Ủy ban Dân tộc đang soạn thảo sẽ có ý nghĩa vô cùng quan trọng, nhằm không chỉ phát triển về số lượng dân trong mỗi dân tộc rất ít người mà còn phát triển cả về chất lượng dân số, giúp tránh nguy cơ mất thành phần một số dân tộc thiểu số rất ít người, tạo ra năng lực phát triển để đồng bào các dân tộc thực hiện quyền phát triển đầy đủ, bình đẳng với các dân tộc khác và nhanh chóng hòa nhập với sự phát triển của đất nước./.