Sự định hướng tới một nền giáo dục tri thức

(ĐCSVN) - Trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, chiêm nghiệm những bước thăng trầm của quốc gia, dân tộc Việt Nam nhận thức được rằng: “Hiền tài quốc gia chi nguyên khí/Đại học giáo hóa chi bản nguyên”. Xin tạm dịch: Hiền tài là nguyên khí quốc gia; học tập là gốc rễ của giáo hóa.

Hai mệnh đề trên là một triết lý giáo dục được in đậm trong ý thức người dân Việt, kể cả những người làm giáo dục lẫn những người dân trong toàn xã hội. Nước nhà cường thịnh hay suy vong phụ thuộc nhiều vào việc có những con người tài năng và đức độ hay không, mà những người ấy lại là sản phẩm của nền giáo dục.

Một quốc gia không có người hiền tài sẽ là một quốc gia đứng trước những bế tắc trong bài toán phát triển. Do đó, cần có một nền giáo dục tốt đẹp để xây dựng những con người tốt đẹp, tài giỏi, lương thiện và yêu nước.

Xưa kia, khi lên ngôi vua, Lê Lợi lập tức viết Chiếu cầu hiền. Ông khẳng định rằng, muốn thịnh trị yên vui thì phải lo có người hiện tài đứng ra giúp nước. Khi Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế cũng hạ Chiếu cầu hiền, nói rằng người hiền trên đời giống như sao sáng trên trời. Người hiền không được dùng vào việc đời thì không phải là ý Trời sinh ra họ.

Người hiền không từ trên trời rơi xuống. Người hiền tài phải học tập và tu dưỡng suốt đời (mà tu dưỡng cũng là quá trình tự học hỏi, tự giáo dục). Hồ Chí Minh đã đưa ra một triết lý sau đây: “Đại học chi đạo, tại minh minh đức, tại thân dân.”. Tạm diễn giải: Học tập là con đường lớn, muốn đi theo con đường đó, cái tâm phải trong sáng, phải học để phục vụ nhân dân. Sự học là chuyện của cả cuộc đời. Sự học không chỉ là chuyện riêng với cái nghĩa học để mà học. Sự học nhằm vào phục vụ nhân dân mới là sự học đích thực, mới có nghĩa học để làm người hữu ích.

Trên kia nói đến mối quan hệ nhân quả giữa giáo dục với việc hình thành tài trí và đức độ con người. Bây giờ, ta bàn đến triết lý học để làm người.

Sự học (hay giáo dục) đối với con người là chuyện không bao giờ cùng. Sự học rộng như biển, cao như núi, dài như sông, không dễ gì mau chóng học được hết cái lý của trời đất nhờ vào sự học.

Hơn nghìn năm về trước, ông Tuân Tử có câu nổi tiếng: “Không lên núi cao thì không biết cái cao của trời như thế nào. Không xuống khe sâu thì không biết cái dầy của đất như thế nào. Không học thì không biết cái lớn lao của học vấn như thế nào”.

Người xưa cho con em đi học, bao giờ cũng dạy chúng rằng: Có chí thì nên. Sự học ở phía trước, có đi trên con đường đó được hay không tuỳ thuộc con người có quyết tâm theo học không, có ham học không, có vui mà học không.

Người xưa cũng tổng kết: Có công mài sắt, có ngày nên kim. Đó cũng là một triết lý trong giáo dục. Chỉ có con đường học hành chăm chỉ và nỗ lực không ngừng thì người học mới thành đạt. “Dùi mài kinh sử” như người xưa nói, vừa là một phẩm chất cần cù, chịu khó, song cũng vừa là kết quả của giáo dục nhân cách...

Việc chăm lo cho con em học nên người là một mục tiêu rất quan trọng của hầu hết các gia đình. “Con hơn cha nhà có phúc”. Người Việt ta vốn thường làm điều Thiện để tích Đức cho đời sau nhằm đạt được đời sống tốt lành (tức là có phúc), song đồng thời lại giáo dục con chịu khó học hành cho nên người - ấy cũng là để gặt hái được cái phúc. Con phải hơn cha, nghĩa là thế hệ sau phải có tài năng hơn, có đời sống tốt hơn - đó cũng là một triết lý. Người Việt lo con con em đến khi họ phải nhắm mắt xuôi tay. Người phương Tây thường không thế, họ làm lễ trưởng thành cho con cái vào lúc chúng hết tuổi vị thành niên. Từ thời điểm ấy, đứa con chịu trách nhiệm về hành vi của mình. Xem ra đây cũng là một thứ dân chủ. Song, văn hóa Việt không như vậy. Còn sống chung với bố mẹ còn phải tuân theo gia phong, gia giáo, trong đó có quy định về học hành để thực hiện đạo làm người. Nhưng con cái đã có gia đình riêng, văn hóa Việt vẫn yêu cầu bậc làm cha mẹ lo lắng, chỉ bảo con mình giữ lấy điều tốt đẹp của gia phong, giữ lấy truyền thống tốt đẹp của dòng họ, mà trong truyền thống đó có cái gọi là hiếu học, học thành danh để làm rạng rỡ gia đình và họ tộc. Cái triết lý “hậu sinh khả úy” có cơ sở văn hóa như vậy.