Thực tế, trên thế giới, nhiều thành phố đã chuyển đổi từ thành phố công nghiệp sang thành phố của du lịch, dịch vụ và công nghệ. Thay vì phá bỏ tất cả họ đã giữ lại môt phần hoặc toàn bộ nhà máy cũ để làm chứng nhân lịch sử kể chuyện một thời của thành phố. Hơn thế nữa, các nhà máy cũ được chuyển đổi thành không gian hoạt động nghệ thuật, sáng tạo, khởi nghiệp. Chiến lược này vừa làm giàu văn hóa, lịch sử cho thành phố, vừa tạo môi trường cởi mở thu hút sự tham gia của người dân, giới khởi nghiệp, nghệ sĩ, cũng như các nhà đầu tư tham gia đầu tư và phát triển.
Bản thân Hà Nội cũng có không ít nhà máy chứa đựng những giá trị văn hóa - lịch sử và được xem như những di sản công nghiệp. Nếu được bảo tồn đúng cách, đây sẽ là nguồn lực để Hà Nội phát triển Thành phố sáng tạo sau khi được công nhận là thành viên của Mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO.
 |
| Các diễn giả khách mời trao đổi tại Tọa đàm (Ảnh: Ban tổ chức) |
Tất cả những nội dung trên đã được trao đổi tích cực, thẳng thắn tại Tọa đàm “Từ nhà máy cũ đến không gian sáng tạo - Kinh nghiệm quốc tế và hướng đi cho Hà Nội” do Mạng lưới Vì một Hà Nội đáng sống và Nhóm làm việc vì sự tham gia của người dân (PPWG) diễn ra chiều 15/10 tại Hà Nội.
Di sản công nghiệp của thủ đô
Theo PGS.TS.KTS Phạm Thúy Loan, Phó Viện trưởng Viện Kiến trúc quốc gia (Bộ Xây dựng): “Di sản công nghiệp là một phần không thể tách rời của di sản văn hóa nói chung, phản ánh sự tiến bộ vượt bậc trong lịch sử văn minh nhân loại, một sự thông thái được kế thừa và là một tiến trình phát triển của xã hội hiện đại. Các giá trị của một di sản công nghiệp có thể được nhận diện trong tình trạng hiện tại của địa điểm, trong các tài liệu và trong ký ức của con người gắn với địa điểm sản xuất đó...”.
Thống kê của nhóm nghiên cứu chỉ ra, Hà Nội hiện có 90 cơ sở công nghiệp gây ô nhiễm môi trường hoặc không phù hợp quy hoạch phải di dời ra khỏi khu vực nội thành. Trong số những cơ sở công nghiệp này, có một số nhà máy mang những giá trị kiến trúc, văn hóa - lịch sử đặc trưng, được xem là những di sản công nghiệp có giá trị.
Phân tích về những di sản công nghiệp này, TS.KTS Trương Ngọc Lân, Phó Trưởng khoa Kiến trúc và Quy hoạch, Trường Đại học Xây dựng nêu rõ, những nhà máy cũ của Hà Nội mang nhiều giá trị như: Là những di sản đại diện cho sự phát triển của xã hội và đô thị trong một giai đoạn lịch sử; đánh dấu những mốc quan trọng trong lịch sử hiện đại hóa, đô thị hóa, công nghiệp hóa ở Việt Nam và Hà Nội. Một số nhà máy còn đóng vai trò khai sinh cho một ngành công nghiệp, là những công trình kiến trúc hiện đại, đẹp nhất ở Hà Nội và miền Bắc trong thời điểm được xây dựng như Nhà máy Xe lửa Gia Lâm, Nhà máy Bia Hà Nội. Không ít nhà máy đã trở thành những dấu ấn về ký ức và hình ảnh đô thị Hà Nội một thời như khu Cao - Xà - Lá (Nhà máy Cao su Sao Vàng, Nhà máy Xà phòng Hà Nội, Nhà máy Thuốc lá Thăng Long), Nhà máy Giày vải Thượng Đình, Nhà máy Bánh kẹo Hải Hà...
“Những nhà máy này giống như “dấu chân” của thời đại, gắn với các thế hệ làm việc trong các nhà máy ở Hà Nội, để lại những dấu ấn lịch sử, xã hội mạnh mẽ”- KTS Trương Ngọc Lân nói.
Cần cơ chế bảo tồn phù hợp với yêu cầu mới
Việc di dời các cơ sở công nghiệp ra khỏi khu vực 12 quận của thành phố Hà Nội là phù hợp với xu hướng phát triển, đáp ứng yêu cầu nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân và môi trường đô thị.
Theo KTS Lê Thành Vinh, nguyên Viện trưởng Viện Bảo tồn Di tích, việc di dời là một chủ trương đúng của Hà Nội và thành phố đang làm cơ bản rất tốt vấn đề này. Những khu đô thị mới thay thế các nhà máy cũ ở nội đô đã góp phần giải quyết nhu cầu về nhà ở cho người dân, nhưng cần có cái nhìn dài hạn để cân bằng lợi ích của các chủ đầu tư với lợi ích của cộng đồng. Việc di dời ở đây là sự di dời nguồn gây ô nhiễm môi trường, tiếng ồn, áp lực giao thông và dây chuyền sản xuất ra khỏi khu vực nội đô, còn lại phần “vỏ” của nhà máy có thể bảo tồn một phần với những công trình mang tính biểu tượng để giữ lại những dấu ấn, giá trị về lịch sử, văn hóa. Đó chính là giá trị phi vật thể của di sản công nghiệp để tạo ra những không gian sáng tạo có giá trị.
Đồng tình với quan điểm trên, KTS Trương Ngọc Lân bổ sung thêm, bên cạnh việc xây dựng các khu nhà ở đơn thuần, chủ đầu tư của các khu đô thị đã bắt đầu đi tìm dấu ấn riêng để tạo nên giá trị gia tăng cho công trình của mình. Các không gian sáng tạo sẽ trở thành “hạt nhân”, là điểm nhấn làm nên nét khác biệt, ngoài những giá trị về văn hóa còn mang lại những giá trị gia tăng về kinh tế cho các khu đô thị bởi những lợi ích về văn hóa mà cộng đồng được thụ hưởng.
Bà Phạm Thị Thanh Hường, Trưởng ban Văn hóa, Văn phòng UNESCO tại Việt Nam cho rằng: Hà Nội có nhiều điểm sáng và cơ hội sau khi được UNESCO công nhận là Thành phố sáng tạo. “Hà Nội có nguồn lực con người và năng lượng sáng tạo rất lớn. Tuy nhiên, để phát triển Thành phố sáng tạo hơn nữa, Hà Nội cần đẩy mạnh việc tư vấn chính sách, định hình kế hoạch hành động, tăng cường đối thoại với lãnh đạo thành phố để thành lập những tổ tư vấn về chính sách, chiến lược. Chúng tôi cũng kêu gọi các chuyên gia, các nhà nghiên cứu, kiến trúc sư hãy công bố những trường hợp điển hình của các di sản công nghiệp để cộng đồng hiểu hơn về việc bảo tồn di sản công nghiệp. Bên cạnh đó, các trường đại học trên địa bàn thành phố cần chú trọng đến việc giáo dục sáng tạo, tạo ra các sân chơi cho các bạn trẻ thông qua các festival sáng tạo để kết nối các trường đại học với các bên liên quan trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp. Cuối cùng, Hà Nội cần có những mô hình điểm, có sự thử nghiệm và những dự án tiên phong, đặt nó vào dòng chính để tận hưởng các chính sách nhằm khuyến khích sự sáng tạo trong cộng đồng” – bà Hường khuyến nghị.
Cũng theo bà Phạm Thị Thanh Hường, việc tiếp cận di sản công nghiệp đòi hỏi cách tiếp cận khác với các loại hình di sản khác, đó là bảo tồn thích nghi mà yếu tố chính là thiết kế sáng tạo. Từ đó, đảm bảo cảnh quan mà vẫn tạo ra một sân chơi văn hóa, tinh thần đầy thiết thực với người dân thủ đô nói riêng, người dân cả nước và du khách quốc tế nói chung./.