Những ngôi nhà trình tường được làm hoàn toàn bằng đất để chống chọi lại khí hậu khắc nghiệt trên cao nguyên đá. Mái nhà được lợp bằng cỏ tranh hay mái ngói giữ ấm vào mùa đông và tạo không gian thoáng mát vào mùa hè.
Người Hà Nhì, Lô Lô, Dao, Tày trên vùng Tây Bắc cũng ở nhà trình tường, nhưng khác biệt với nhà trình tường của người Mông là họ không có những hàng rào đá bao quanh nhà. Đây còn là cách để người Mông tránh khỏi thú dữ nơi vùng núi cao.
 |
| Nhà trình tường được bao quanh bởi lớp tường rào đá vững chãi. (Ảnh: Vnexpress) |
Nét kiến trúc độc đáo của người Mông thể hiện ngay từ cách xây dựng nhà cửa của họ. Không gạch, xi măng, hàng rào đá và nhà trình tường được dựng lên hoàn toàn từ đá núi và đất. Hàng rào đá được dựng lên từ những viên đá được bà con lượm nhặt rồi mang về xếp chồng lên nhau. Chẳng cần chất kết dính hay gọt dũa những vẫn có thể tạo nên một bức tường vững chãi, kiên cố. Tường rào đá cao khoảng nửa người, thường để phân tách đất nhà với vùng đất nương đồi phía ngoài. Trước cửa nhà kề ngay tường rào là lối ra vào với cánh cổng gỗ đơn sơ được ghép lại bằng tre, nứa.
Vật liệu chính để làm nhà trình tường là đất, gỗ và tre. Để tạo nên những bức tường nhà bằng đất độc đáo, người Mông thường chọn đất ở Phong Thổ để làm nhà. Đây là loại đất sét đỏ, mịn, có độ kết dính cao và được loại bỏ sạch rễ cây, cỏ rác và đá to trước khi sử dụng. Những khuôn gỗ có chiều dài 1,5m và rộng nửa mét được chuẩn bị sẵn trước khi trình tường. Người ta đổ đất vào khuôn và dùng những chiếc đệm vồ nện đất thật chặt.
 |
| Tấm vải đỏ được treo trước cửa nhà để trừ tà. (Ảnh: Vnexpress) |
Theo tập tục, người Mông thường xây nhà trình tường với ba gian, bố trí theo thói quen sinh hoạt. Gian bên trái đặt bếp nấu nướng và buồng ngủ của gia chủ; gian bên phải đặt bếp sưởi và giường khách; gian giữa rộng rãi nhất dùng đặt bàn thờ tổ tiên và cũng là nơi tiếp khách, sinh hoạt chung của gia đình. Phía trên, người Mông có thói quen làm sàn gác để cất giữ lương thực, thực phẩm để tránh bị ẩm mốc. Ngôi nhà có thể có một hoặc hai chái để xay ngô, giã gạo…
Ngôi nhà có 1 cửa chính, cửa phụ và 3-4 ô cửa nhỏ làm bằng thân trúc, mai già để lấy ánh sáng và thoáng khí. Trước cửa chính luôn treo một tấm vải đỏ để trừ tà. Cửa bao giờ cũng mở vào trong chứ không mở ra ngoài.
Sau khi đất khô những ngôi nhà tường trình có màu vàng tươi rồi sẫm lại dần theo mưa nắng thời gian. Những nét đẹp nguyên sơ, mộc mạc đến từ những màu sắc: màu xám của tường rào đá, màu nâu đen của tường đất cùng với màu sắc thiên nhiên của hoa mơ, hoa mận. Trong làn khói mờ sương đang tan dần làm lộ ra những nếp nhà trình tường cổ kính, tạo nên một bức tranh thiên nhiên độc đáo trên cao nguyên đá hùng vĩ.