Nơi khởi đầu hành trình đấu tranh cách mạng của công nhân Hải Phòng
Gắn với những sự kiện trọng đại
Di tích nằm trong con ngõ nhỏ trên phố Mê Linh, phường Lê Chân, gắn liền với tên tuổi, sự nghiệp cách mạng của đồng chí Nguyễn Đức Cảnh, người chiến sĩ cách mạng kiên trung, Bí thư đầu tiên của Đảng bộ thành phố Hải Phòng.
Theo cuốn Lịch sử Hải Phòng, sau khi dự lớp huấn luyện chính trị do đồng chí Nguyễn Ái Quốc tổ chức ở Quảng Châu, tháng 9-1927, đồng chí Nguyễn Đức Cảnh về nước hoạt động và được Kỳ bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội chỉ định là Bí thư Tỉnh bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội Hải Phòng.
Ngôi nhà số 1, ngõ 42, phố Mê Linh vốn của đôi vợ chồng yêu nước người Hải Phòng đã hiến cho cách mạng. Từ năm 1927, Tỉnh bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội Hải Phòng được thành lập, sử dụng ngôi nhà này làm trụ sở, để chỉ đạo những hoạt động trong tỉnh và chọn nơi đây đào tạo cán bộ ưu tú. Lúc ấy phố Mê Linh có tên là phố Mét (Rus de Metz) và ngõ 42 Mê Linh có tên là ngõ Đông Môn. Đầu năm 1928, đồng chí Nguyễn Đức Cảnh thực hiện vô sản hóa và mở lớp huấn luyện, viết báo giác ngộ quần chúng cách mạng, đấu tranh chống áp bức bóc lột của thực dân Pháp.
Tháng 4-1929, tại ngôi nhà này diễn ra Đại hội đại biểu Thanh niên Cách mạng đồng chí hội trong toàn tỉnh. Tại đại hội, đại biểu thống nhất đề nghị thành lập một tổ chức mới là Đảng Cộng sản chân chính. Tháng 6-1929, sau khi Đông Dương Cộng sản Đảng chính thức thành lập, Đảng bộ Hải Phòng cũng được thành lập. Tháng 8-1929, Ban chấp ủy lâm thời của Tỉnh bộ được cấp trên chỉ định do đồng chí Nguyễn Đức Cảnh làm Bí thư. Tháng 9-1929, tại ngôi nhà này, hội nghị của những thanh niên cộng sản tiêu biểu quyết định thành lập Đông Dương Cộng sản Đảng Hải Phòng.
Sau hội nghị hợp nhất 3 tổ chức Cộng sản Đảng ở Việt Nam (3-2-1930), đồng chí Nguyễn Đức Cảnh với cương vị Xứ ủy Bắc Kỳ trở về củng cố Đảng bộ Hải Phòng. Nhờ đường lối đúng đắn của Trung ương, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Xứ ủy Bắc Kỳ, Đảng bộ Hải Phòng phát động quần chúng đấu tranh sôi nổi, liên tục. Tháng 4-1930, Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam thành phố Hải Phòng chính thức thành lập, tiếp tục chọn nhà số 1, ngõ 42, phố Mê Linh làm trụ sở của Đảng. Với những sự kiện trọng đại ấy, năm 1986, ngôi nhà được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia.
Phát huy giá trị “Địa chỉ đỏ”
Nhà số 1, ngõ 42, phố Mê Linh hiện vẫn giữ nguyên trạng ban đầu. Ngôi nhà quay mặt về hướng Đông, diện tích khoảng 57,3 m2, trong đó, mặt sàn 30,6 m2. Theo Tiến sĩ Đoàn Trường Sơn, nguyên Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Hải Phòng, lúc ấy, đồng chí Nguyễn Đức Cảnh và các cán bộ ưu tú hoạt động bí mật, thường xuyên bị mật thám Pháp và kẻ thù truy lùng gắt gao, nhưng lại chọn nhà số 1, ngõ 42 Mê Linh làm trụ sở hoạt động. Bởi ngôi nhà nằm ở vị trí đặc biệt, giữa khu dân cư đông đúc, được nhân dân che chở. Nhà có hai lối lên xuống, một lối thông ra ngõ 40 và một lối nằm ở ngõ 46 phố Mê Linh (ngày nay). Hai lối lên xuống thông nhau, cách nhau một khoảng sân lát gạch đỏ. Điểm đặc biệt nữa là ngôi nhà trổ 2 cửa sổ, một cửa quay hướng Đông cùng hướng với cửa ra vào, một cửa sổ quay hướng Nam, có thể tháo rời các song cửa để đồng chí Nguyễn Đức Cảnh và các đồng chí khác rút lui an toàn khi bị mật thám Pháp truy lùng khám xét. Ngôi nhà có hai tầng, tầng dưới hiện nay, một phần nhà thuộc về người dân, phần còn lại sử dụng làm kho chứa đồ của di tích. Tầng trên trước đây, đồng chí Nguyễn Đức Cảnh sử dụng làm nhà ở và làm việc trong quá trình lãnh đạo phong trào công nhân Hải Phòng.
Dịp kỷ niệm 90 năm ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (3-2-1930 – 3-2-2020) và 90 năm ngày thành lập Đảng bộ thành phố Hải Phòng (4-1930 – 4-2020), Bảo tàng Hải Phòng, cơ quan quản lý trực tiếp di tích đã sửa chữa, chống xuống cấp di tích. Ngôi nhà được tu sửa lại, sơn màu vàng nhạt, cửa sổ màu xanh lá đậm, theo như màu gốc. Nhà lợp mái ngói, sàn nhà lát gỗ nâu vàng, mang dáng dấp kiến trúc những năm đầu thế kỷ 20. Bên trong ngôi nhà được bài trí giản dị, gồm một bộ bàn ghế, một tủ gỗ, một chiếc sập (được phục chế) là nơi đồng chí Nguyễn Đức Cảnh vừa làm việc, vừa nghỉ ngơi. Trong 2 năm 1928 - 1929, phong trào vô sản hóa diễn ra ở Hải Phòng sôi nổi, mạnh mẽ cũng là giai đoạn đồng chí Nguyễn Đức Cảnh ở ngôi nhà này.
Sau khi tu sửa, Bảo tàng Hải Phòng đặt nhang án, đúc tượng bán thân đồng chí Nguyễn Đức Cảnh. Di tích trở thành địa chỉ đỏ cách mạng, đón tiếp hàng nghìn lượt học sinh, sinh viên, cán bộ, đảng viên mỗi năm tới tham quan và tìm hiểu về thân thế, cuộc đời, sự nghiệp đồng chí Nguyễn Đức Cảnh nói riêng, lịch sử đấu tranh cách mạng của đất nước cũng như của thành phố Hải Phòng nói chung.
