Tỏa sáng phẩm chất, trí tuệ và khát vọng dân tộc (Bài 1): Hành trình từ ý kiến cử tri đến nghị trường

Tiến sĩ Bùi Sĩ Lợi, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Các vấn đề xã hội của Quốc hội bên các công trình nghiên cứu của mình.

Đau đáu nợ dân

Câu lạc bộ cựu ĐBQH Việt Nam vừa ra cuốn sách mang tên: “Cựu ĐBQH - một thời để nhớ” vào quý II/2025. Những câu chuyện kể lại, những tiếc nuối, những dự định- gắn liền năm tháng sôi động tại nghị trường của rất nhiều ĐBQH đều đọng lại ở những con chữ: đau đáu nợ dân.

Những cuộc tiếp xúc cử tri không chỉ là gặp, nghe, tổng hợp thành văn bản mà là đau đáu nỗi niềm: đâu đó, có chỗ, có nơi, người dân còn chưa hài lòng. Đường chưa hoàn thiện, các công trình hạ tầng cơ sở còn chưa đồng bộ. Vấn đề việc làm, môi trường, giáo dục, y tế... Rồi hàng loạt các chính sách an sinh xã hội... Tất cả đều là kiến nghị rất chính đáng của người dân.

Rồi chuẩn bị cho kỳ họp Quốc hội, những đêm đọc hàng nghìn trang tài liệu, thẩm định các dự án Luật... Đâu là những thông tin cốt lõi, đâu là những vấn đề cơ bản, đâu là những dự báo cần thiết để cùng phản biện, tranh luận tại nghị trường.

Hầu như ai cũng biết, để có được một kỳ họp chất lượng, mỗi buổi đóng góp cho một dự thảo Luật là những buổi làm việc chính thức và không chính thức là kết quả nghiên cứu từ thực tiễn dân sinh, là phản biện chính sách, là dự liệu những vấn đề còn ý kiến khác nhau và tất nhiên là dự báo cả những tác động chính sách còn nhiều chiều. Đâu sẽ là lối ra cho muôn nẻo ấy.

Chia sẻ với phóng viên, Tiến sĩ Bùi Sĩ Lợi, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Các vấn đề xã hội của Quốc hội tâm sự: Cho đến tận bây giờ, tôi vẫn luôn đau đáu về chính sách an sinh xã hội, phúc lợi xã hội cho con người. "Quan trọng là tăng trưởng phát triển giải quyết kinh tế - xã hội nhưng phải đảm bảo sự công bằng xã hội, điều đó mới quan trọng và mới thể hiện được tư tưởng của hiến pháp, quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân”, ông Lợi nhấn mạnh.

Lần gặp mới đây nhất, ông hào hứng chia sẻ về công trình của ông: “Nhận diện các vấn đề cần ưu tiên trong chính sách xã hội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia sự thật ấn hành cuối năm 2024 đang được dịch sang tiếng Lào đáp ứng nhu cầu cho nước bạn thêm thông tin, tài liệu khoa học xã hội kiến thiết các chính sách an sinh xã hội.

Một điểm tâm đắc bao năm làm nghị trường, với tư duy sắc bén, câu nói mà Tiến sĩ Bùi Sỹ Lợi luôn nhắc đi nhắc lại với phóng viên Báo và Phát thanh, truyền hình Thanh Hóa đó là: ĐBQH là một nghề. Không chỉ dừng lại ở cụm từ đại biểu chuyên trách, mà phải cần hướng đến tính chuyên nghiệp. “Người đại biểu muốn cử tri tin tưởng, nội dung tranh cử phải hết sức thực tiễn, cầu thị, thẳng thắn, trung thực. Cử tri rất tinh ý để phân biệt những lời nói sáo rỗng với những lời nói xuất phát từ đáy lòng, chân thành, tình cảm, trách nhiệm và có sự quyết đoán, có tầm, đừng nghĩ cứ hứa hẹn là được”.

Nâng cao chất lượng giải trình

Được rất nhiều gợi ý từ các ĐBQH kỳ cựu, chúng tôi đi tìm câu trả lời cho câu hỏi làm sao để làm rõ, thông tin đầy đủ tác động trở lại các chính sách pháp luật lên các mặt kinh tế - xã hội để nhằm nâng cao chất lượng xây dựng pháp luật. Bởi tìm được câu trả lời này sẽ giải đáp rất nhiều cho vấn đề tăng tính thực tiễn, khoa học của các chính sách pháp luật và tổ chức thực thi pháp luật trong đời sống. Một trong cách thức ấy, có thể là giải trình?

Giải trình là một trong những phương thức hoạt động của Quốc hội được quy định tại Điều 96 Hiến pháp 1992, tiếp tục được ghi tại Điều 77 Hiến pháp 2013 (sửa đổi, bổ sung năm 2025). Hoạt động này được Luật hóa tại Điều 38 Luật Tổ chức Quốc hội, Điều 27 Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và một số điều trong quy chế hoạt động của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội.

Cuối nhiệm kỳ Quốc hội khóa XII, đã có một số cơ quan của Quốc hội thực hiện thẩm quyền yêu cầu các cơ quan, tổ chức đến giải trình. Đến nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIII, các phiên giải trình tại Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban Quốc hội đã rõ nét. Từ sau đó, số lượng các phiên giải trình đã tăng mạnh, nội dung trải rộng mọi mặt đời sống kinh tế - xã hội như: quản lý nhà nước, hỗ trợ di dân tái định cư, phòng chống tham nhũng, quản lý giá thuốc, bảo đảm trật tự an toàn giao thông... Chủ đề của các phiên giải trình thường là: những vấn đề chính sách cần được đánh giá, tổng kết hoặc vấn đề nóng đang được cử tri và dư luận quan tâm. Chủ đề này thường được rút ra từ quá trình tham vấn, lấy ý kiến Nhân dân, chuyên gia, hoặc từ kết quả giám sát tối cao của Quốc hội, giám sát chuyên đề của ủy ban. Hầu hết các phiên giải trình đều công khai trên các phương tiện thông tin đại chúng và thu hút sự quan tâm của dư luận, cử tri. Như vậy, giải trình đã làm tăng lòng tin của công chúng vào quy trình làm việc công khai, minh bạch của Quốc hội. Nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Các vấn đề xã hội Quốc hội, Tiến sĩ Bùi Sĩ Lợi chia sẻ kinh nghiệm từ ủy ban mà ông công tác đó là: Trước mỗi phiên giải trình, thường trực ủy ban có một bộ câu hỏi để phiên giải trình tập trung nội dung, không lan man. Ông cũng vui vẻ tâm sự: vì là “bộ đề” cũng có thể làm “lộ đề”!

Ngay trong nhiệm kỳ của ĐBQH khóa XV, tháng 12 năm 2023, tại phiên họp 28, Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét, thông qua dự thảo Nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về “Hướng dẫn việc tổ chức hoạt động giải trình tại phiên họp Hội đồng Dân tộc, Ủy ban của Quốc hội”. Theo đó, nghị quyết không đặt ra các quy định mới mà cụ thể hóa, hướng dẫn thực hiện quy định trong các luật có liên quan về lựa chọn, quyết định nội dung giải trình, trình tự tổ chức hoạt động giải trình, thực hiện kết luận giải trình, trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức có liên quan... Việc tổ chức các phiên giải trình đã góp phần làm rõ, giải quyết kịp thời những vấn đề bất cập, bức xúc trong đời sống xã hội, những vấn đề “nóng”, mang tính thời sự, được cử tri và Nhân dân quan tâm; qua đó, nâng cao trách nhiệm của các bộ, ngành trong việc tổ chức thi hành hiến pháp, pháp luật và nâng cao tính công khai, minh bạch trong hoạt động của các cơ quan nhà nước; đồng thời, tạo chuyển biến tích cực trong công tác quản lý nhà nước trên các lĩnh vực.

Giải trình khác với chất vấn. Nếu chất vấn là một hoạt động mang tính cá nhân của ĐBQH thì giải trình mang bản chất của việc làm rõ việc hoạch định chính sách, pháp luật cũng như việc tổ chức thực hiện các chính sách, pháp luật của các cơ quan tổ chức có thẩm quyền. Giải trình làm rõ trách nhiệm của các cơ quan liên quan, phục vụ chức năng giám sát của Quốc hội. Đây chắc chắn là diễn đàn pháp lý quan trọng, minh bạch hoạt động “công xưởng làm Luật” của các Ủy ban Quốc hội, Hội đồng Dân tộc, làm rõ những ưu khuyết trước khi trình Quốc hội quyết định một chính sách, một đạo luật. Khi có các quy định cụ thể, rõ ràng về cách thức giải trình, chắc chắn đây sẽ là kênh thông tin khoa học đáng tin cậy nhằm giám sát, tăng tính phản biện xã hội cho các dự luật ở hiện tại và tương lai.

Bài và ảnh: Nguyễn Hường