Theo các tài liệu lịch sử của thị trấn Cổ Lễ và Lịch sử đảng bộ huyện Trực Ninh ghi chép lại, cầu "Vô tình" là một địa danh gắn liền với chiến thắng quân xâm lược Nguyên Mông của quân dân nhà Trần (1285). Khi chiến sự diễn ra quyết liệt, vua tôi nhà Trần đã tạm rời kinh thành Thăng Long về Thiên Trường (Nam Định) tìm kế chống giặc. Vua Trần chú trọng xây dựng phòng tuyến phía Nam để phòng giặc Nguyên Mông từ phía biển đánh lên.
Đầu xuân 1285, một toán kỵ binh Nguyên Mông từ Bố Hải Khẩu tràn sang, kết hợp với toán bộ binh từ cửa sông Hồng đổ lên, chúng định đánh vào phía Nam phủ Thiên Trường. Bên ta nhiều đạo binh các nơi về phối hợp với dân binh tại chỗ, đánh giặc bảo vệ cung điện nhà Trần. Chiếc cầu bắc qua sông Kim nằm trên tuyến đường quan trọng của vùng này bị ta phá, làm cầu giả thay thế, rồi cho quân phục sẵn hai mố cầu.
 |
| Đằng sau tên cây cầu thú vị này là một địa danh gắn với nhiều chiến tích hiển hách của quân dân ta qua các thời kỳ kháng chiến, chống quân xâm lược. (Ảnh: Kim Chiến) |
Sau đó, ta cho một toán chiến đấu với giặc rồi giả thua rút đền gần cầu, giặc gần tới nơi, ta rút thật nhanh qua cầu rồi tháo cạm. Bị sập cầu, người, ngựa bên địch giẫm đạp lên nhau chết vô số. Quân mai phục của ta hò la xông lên. Quân địch bị động nên không kịp trở tay, đã bị thất bại hoàn toàn.
Từ ấy, cây cầu qua sông Kim được mang tên cầu "Vô tình". Vậy nên đời sau, vào mùa xuân, có người qua cầu "Vô tình" đã làm bài thơ “Vô tình hoài cổ” cảm kích trước chiến thắng góp phần nhỏ cùng đại quân nhà Trần đánh bại đội quân xâm lược hung hãn: “Đất rộng trời cao bốn mặt bằng/ Vô tình trận ấy tiếng còn vang/ Quân Trần ca hát quân Nguyên khóc/ Mấy độ xuân ca giáo cắp ngang”.
Còn theo Lịch sử Đảng bộ tỉnh Nam Định giai đoạn 1930 - 1975, trong kháng chiến chống Pháp, nhiều trận đánh ác liệt đã diễn ra quanh khu vực cầu "Vô tình".
Cụ thể: Ngày 25/1/1952, Tiểu đoàn Thanh Lãng phối hợp với du kích đã phục kích ở cầu "Vô tình", đón đánh đoàn xe chở địch. Vào khoảng 4 giờ sáng, một xe bọc thép dẫn đầu 17 xe vận tải từ Cổ Lễ đi xuống. Xe đi đầu đến cách cầu "Vô tình" khoảng 100m thì mũi tiến công của quân ta nổ súng ở cầu Đông Thượng (thôn Thượng). Chiếc xe đầu vừa dừng lại, mũi chặn đầu của quân ta ở trại "Vô tình" bắn ra, đội hình xe địch ùn lại. Quân ta phục ở hai bên đường xông lên, quân địch chống đỡ không nổi bỏ chạy tán loạn qua phía tây đường 21, vào Đông Trung (thôn Trung) lẩn trốn. Nhân dân và du kích bắt gọn chúng trói lại, mỗi địa điểm hàng chục tên giải đi. Kết quả trận phục kích ở cầu "Vô tình", ta tiêu diệt một tiểu đoàn địch, bắt sống 40 lính Âu Phi (trong đó có tên quan hai Béc-Công), 90 ngụy binh, đốt cháy 18 xe vận tải các loại.
 |
| Tấm bia “Chiến thắng cầu Vô tình” ghi chép lại thông tin lịch sử về trận chiến đấu diễn ra ngày 15 và 16/12/1952. (Ảnh: An Lãng) |
Đêm 27/11/1952, Tiểu đoàn Đống Đa thuộc Đại đoàn Đồng Bằng tấn công đồn địch ở gần cầu "Vô tình". Chỉ chưa đầy 15 phút, ta đã hoàn toàn chiếm lĩnh trận địa, toàn bộ quân địch trong đồn đã phải đầu hàng. Trước việc kết thúc quá nhanh của trận đánh, ban chỉ huy Tiểu đoàn Đống Đa đã nảy ra ý định táo bạo lừa địch. Theo kế hoạch, tin đồn bốt "Vô tình" vẫn đứng vững lan đi. Trong đồn, các chiến sĩ đã khoác những bộ quần áo, đội mũ ngụy binh, chuẩn bị đánh quân tiếp viện.
Từ phía Nam Định, một chiếc máy bay “bà già” bay xuống lượn quanh đồn "Vô tình", chỉ điểm pháo địch từ Lạc Quần, Cổ Lễ bắn vào các làng mạc xung quanh. Tiếp đó, 4 máy bay Hen-cát lao đến, nối đuôi nhau bay một vòng trên trời. Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn Đống Đa dùng tên lính vô tuyến điện của địch bị bắt, liên lạc qua điện đài xin tiếp viện.
Gần 4 giờ chiều, trên trời xuất hiện một đoàn máy bay địch bay về đồn "Vô tình", thả xuống 70 tiếp tế dù đủ cả súng đạn, điện đài, thuốc men, lương thực… Khi quân trong đồn thu nhận những đồ tiếp tế của địch, một đại đội Com-măng-đô nghênh ngang đi lọt vào trận địa ta, không kịp trở tay, đành nộp súng và bị bắt gọn.
Ngoài ra, hiện nay bên cạnh cầu "Vô tình" có tấm bia “Chiến thắng cầu Vô tình” ghi chép lại thông tin lịch sử về trận chiến đấu diễn ra ngày 15 và 16/12/1952 của Trung đoàn 48, Đại đoàn 320 cùng với quân và dân huyện Trực Ninh trong trận đánh chiếm Đồn "Vô tình", tiêu diệt toàn bộ quân địch trong căn cứ...
Trong đền thôn Hạ thuộc xã Trung Đông (huyện Trực Ninh) ngày nay vẫn còn đôi câu đối ca ngợi tài chọn nơi đồn binh, tạo nên chiến thắng Vô tình, tạm dịch nghĩa như sau: “Có ý đóng đồn binh rõ ràng trí thánh/ Vô tình đánh thắng giặc rực rỡ oai thần”. Và sau này, người đời còn có thơ về địa danh này: “Vô tình hai chữ Vô tình/ Vô tình với giặc, hữu tình với ta”.
Giờ đây chúng ta - những thế hệ hậu sinh mỗi khi đi trên cây cầu lịch sử "Vô tình", chứng kiến biết bao đổi thay của vùng đất này, khiến mỗi người càng thêm trân trọng, biết ơn những cống hiến, hy sinh to lớn của các thế hệ cha ông. Cây cầu "Vô tình" gắn với trang sử hào hùng bằng những chiến công và cả những bi thương, mất mát của dân tộc ta sẽ mãi là chứng tích lịch sử, khơi dậy niềm tự hào về truyền thống yêu nước, truyền thống cách mạng của quê hương thành Nam...