Theo truyền thuyết, xưa kia ở bản làng Mường Lúm đất đai cằn cỗi, hạn hán kéo dài, người dân đói khổ, vất vả, thường xuyên bị dịch bệnh, ốm đau triền miên, không có thuốc để chữa bệnh. Để cứu giúp dân làng, đồng bào dân tộc Thái đã cử người lên Mường Trời cầu cứu Pó Then. Lời kêu cứu của người Mường Lúm đã làm Pó Then động lòng thương xót và ra lệnh mở cổng trời cho quân lính, thần y xuống trần gian diệt trừ tà ma, chữa bệnh cứu giúp dân làng, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, lúa đầy bồ, khoai sắn đầy sân, bản làng yên ấm.
Lễ Chá Mùn diễn ra vào tháng 9 tháng 10 hàng năm, chủ lễ hội Chá Mùn là thầy mo Mùn người được dân làng tín nhiệm, là người chữa khỏi bệnh cho nhiều người dân bản làng. Lễ là dịp để các con bệnh và người dân bản làng đã được thày mo cứu chữa khỏi bệnh, đến để cùng cảm tạ thần Hoàng, các đấng thần linh, tổ tiên và thày mo đã đem tới họ cuộc sống bình yên và sức khoẻ.
Trước ngày hội, thầy mo sẽ loan báo đến những người bệnh đã được cứu chữa chuẩn bị đồ lễ để góp vào hội. Tại sân nhà thày mo người dự lễ dựng một cây bông (Boọc mạy). Trên cây treo các loài hoa, cá, ếch, voi, ngựa, chim muông… với ý nghĩa tượng trưng cho vạn vật.
 |
| Đồng bào dân tộc Thái ở Mường Lúm, xã Yên Thắng, huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa giới thiệu Lễ hội Chá Mùn. |
Các hoạt động trong lễ Chá Mùn đều diễn ra quanh cây bông. Mâm lễ cúng chính là Pan thôn để dâng lên Pó Then và linh hồn các thế hệ Mo mùn đi trước. Những mâm lễ phụ còn lại để tiếp đoàn quân lính đi từ Mường trời xuống trần gian dự lễ hội Chá Mùn. Trong lễ vật chuẩn bị hai hũ rượu cần, 1 dành để mời Pó Then, hũ còn lại để mời khách dự lễ.
Sau khi chuẩn bị xong các lễ vật, thày mo Mùn thực hiện các nghi thức cổ truyền, với ý nghĩa mang lại điều tốt lành, sức khỏe cho người dân bản làng. Đối với các mo Mùn, lễ Chá Mùn là dịp tổng kết quá trình hành nghề 3 năm hái thuốc và chữa trị bệnh cứu người.
Thầy mo sẽ làm lễ cúng rồi phát lộc, phát thuốc chữa bệnh cho dân bản, sau đó gọi vía các con bệnh rồi đọc bài khấn xin các thần linh cho mưa thuận gió hóa, cho lúa đầy bồ, xin ban sức khoẻ. Sau khi được thần linh chứng giám phần Lễ kết thúc.
Các nghi thức phần Lễ kết thúc, phần Hội diễn ra sôi nổi, trong tiếng nhạc cụ dân gian vui nhộn người Thái, người dân bản làng vui vẻ nhảy múa, ca hát, giao lưu thể hiện một đời sống tinh thần vui tươi, lạc quan trong cuộc sống.
Lễ hội Chá Mùn là một hoạt động dân gian lâu đời, đã được cộng đồng thừa nhận, có ý nghĩa nhân văn, thông qua lễ đồng bào Thái đen muốn gửi gắm những ước nguyện về cuộc sống bình yên, no ấm, một dịp để vun đắp những phong tục, tập quán, tín ngưỡng và lối ứng xử thân thiện với cộng đồng, tạo lên một sắc thái văn hóa riêng có của đồng bào dân tộc Thái đen.