Nghề dát vàng, bạc ở làng Kiêu Kỵ, huyện Gia Lâm, Hà Nội hình thành từ thời Lê Cảnh Hưng (1740 - 1786), từ xa xưa đến nay, không ít những công trình kiến trúc, những bức tượng Phật, hoành phi câu đối cho tới tranh sơn mài… trên khắp cả nước, đều có dấu ấn của đôi bàn tay của người thợ làm quỳ vàng Kiêu Kỵ.
Theo nghệ nhân Lê Bá Chung, người làng Kiêu Kỵ để làm ra một quỳ vàng 490 lá theo phương pháp truyền thống, người thợ Kiêu Kỵ phải trải qua trên 40 công đoạn khác nhau. Một người thợ giỏi có thể đập một chỉ vàng dàn mỏng thành 980 lá vàng có diện tích hơn 1m2. Để làm được điều này người thợ phải luôn đập đều tay, không ngơi nghỉ trên 400 nhát búa, trong khoảng thời gian một giờ. Nếu ngơi nghỉ một chút lá quỳ sẽ nguội dần và công việc này lại phải thực hiện lại từ đầu. Hiện phương pháp đập mỏng vàng thủ công này chưa có ngành công nghiệp nào thay thế được, Kiêu Kỵ đang là làng nghề duy nhất trong cả nước làm được.
 |
| Đập mỏng vàng một công đoạn chế tác sản phẩm độc đáo của người thợ Kiêu Kỵ. |
Theo những người thợ làm quỳ vàng lâu năm ở Kiêu Kỵ, để làm ra những lát vàng, bạc mỏng tang, người thợ phải trải qua quá trình chế tác kỳ công. Một trong số công đoạn đó là làm lá giống để đặt vào các miếng điệp (vàng, bạc) được cán và cắt nhỏ. Cứ 49 miếng điệp xếp xen kẽ giữa 50 lá giống để sử dụng cho công đoạn đánh vỡ. Đây là công đoạn mang tính quyết định chất lượng của việc dát mỏng vàng bạc.
Những người thợ lâu năm ở Kiêu Kỵ cho biết thêm, lá giống xếp xen kẽ với các lá vàng phải đủ độ khô, dai, đàn hồi để không bị rách, không được phai màu keo lẫn vào vàng, hay để miếng vàng không bị dính vào lá giống khi gỡ ra. Khi lướt và đập giấy quỳ phải loại bỏ giấy rách nát. Chỉ cần sơ ý quên, vàng bạc lúc cho vào đánh quỳ sẽ bị vỡ, hoặc dàn mỏng không đều, ảnh hưởng đến chất lượng của quỳ. Thông thường lá giống có thể sử dụng khoảng 10 lần tùy thuộc vào kinh nghiệm làm của mỗi hộ làm quỳ vàng.
Những người thợ làm vàng lâu năm cho hay, để rút ngắn công đoạn sản xuất, người làm đã từng bước thay thế một số công đoạn thủ công bằng máy móc, để giảm thiểu sức lao động, giúp tăng năng xuất lao động, đáp ứng nhu cầu thị trường. Từ trên 40 công đoạn sản xuất, hiện dân làng đã rút các công đoạn sản xuất thủ công xuống còn khoảng 20 công đoạn. Một số công đoạn được thay thế như khâu chuẩn bị nguyên liệu vàng, bạc trước đây phải mất một ngày lọc, cán mỏng, thì nay có thể mua được nguyên liệu vàng cắt sẵn. Hay búa dùng để dát vàng được cải tiến để người làm đập nhanh và hiệu quả hơn.
 |
| Những lát vàng mỏng tang được người thợ xếp trên giấy dó. |
Những công đoạn còn lại là những khâu chế tác thủ công đòi hỏi rất cao về kỹ thuật, cần sự cảm nhận trực quan của người làm. Một trong các công đoạn đó là “tạo mực” phải xây lò kín và thấp, dùng nhựa thông trộn với mùn cưa, viên nhỏ đốt dưới nồi ang để tạo bồ hóng, làm mực “lướt”. Với quỳ vàng người thợ bắt buộc phải đập tay thủ công, cần tập trung cao độ không ngơi nghỉ, vừa đập vừa cảm nhận để lá vàng mỏng manh không bị rách. Sau đó từ những lá vàng mỏng tang, được người dân Kiêu Kỵ đưa đi khắp nơi, sử dụng làm vật liệu để chế tác các sản phẩm mỹ nghệ, vật liệu trang trí sơn son thiếp vàng cho các công trình kiến trúc của vua chúa và các đền, chùa, điện trên khắp cả nước.
Để bảo tồn và phát triển nghề quỳ vàng bạc, những năm gần đây người dân Kiêu Kỵ đã kết hợp với các làng nghề cổ truyền tạc tượng, khắc hoành phi, câu đối, sơn mài khác như: Làng Hạ Thái, Sơn Đồng, Vũ Lăng; Mai Động, Đồng Quang (Bắc Ninh); Cát Đằng (Nam Định); Bảo Hà (Hải Phòng)…để tăng giá trị sản phẩm làng nghề, giao thương, ổn định đầu ra sản phẩm. Không ít nghệ nhân ở Đình Bảng, Huế và miền Nam là những bạn hàng của Kiêu Kỵ. Gần đây, các hoạ sĩ trang trí nội thất những công trình kiến trúc lớn đã tìm đến vàng quỳ Kiêu Kỵ để phối hợp thực hiện các công trình lớn. Trong đó có thể kể đến như: Nhà hát Lớn Hà Nội, Bảo tàng Hồ Chí Minh, Triệu Tổ miếu (Hoàng thành Huế), Thiền viện Trúc Lâm Bạch Mã (Thừa Thiên Huế), chùa Nam Thiên Nhất Trụ (TP. Hồ Chí Minh) và các công trình, khách sạn trong nước. Các di sản văn hoá, kiến trúc được UNESCO công nhận như Kinh đô Huế, Hội An, Văn Miếu - Quốc Tử Giám càng không thể thiếu vàng quỳ, bạc quỳ.
 |
| Người thợ làng Kiêu Kỵ dát vàng cho sản phẩm. |
Kiêu kỵ hiện có khoảng 50 gia đình chuyên kinh doanh vàng quỳ, nhiều hộ sản xuất quy mô lớn, thu hút khoảng 300 - 400 lao động, thu nhập bình quân từ 5-10 triệu/tháng. Nhiều hộ gia đình phải mượn thêm tới 20 lao động để sản xuất, mới đáp ứng được nhu cầu của thị trường. Không ít gia đình ở Kiêu Kỵ mỗi tháng sử dụng trên dưới 10 cây vàng để làm nguyên liệu sản xuất, duy trì thường xuyên 10 lao động, sản xuất quỳ vàng quanh năm. Công việc làm vàng bận rộn nhất vào dịp cuối năm, các mặt hàng cần sơn son thiếp vàng ở Kiêu kỵ đa dạng như hoành phi, câu đối, tượng thờ, các vật dụng trang trí như đồ lưu niệm, tranh sơn mài, gốm sứ, sản phẩm trưng bày, trang trí nội thất… dân làng Kiêu Kỵ nhận được nhiều đơn đặt hàng từ nhiều địa phương cả nước đặt hàng, nhờ đó nâng cao thu nhập, giúp xây dựng cuộc sống ấm no hạnh phúc ngay trên quê hương mình một cách bền vững.
Nghệ nhân Chung cho biết, hiện nay người dân làng nghề tích cực tìm tòi, sáng tạo và tìm hướng đi mới để quảng bá và phát triển làng nghề. Ngoài sản xuất những sản phẩm truyền thống, người dân làng nghề năng động, mở rộng làm thiếp vàng trên các sản phẩm trang trí, quà tặng, đặc biệt là các công trình nội ngoại thất…, nhận được sự yêu thích của khách hàng ở nhiều tỉnh, thành trên cả nước.
Trong xu thế du lịch làng nghề đang phát triển hiện nay, bên cạnh việc làm nghề, những giá trị văn hóa truyền thống của Kiêu Kỵ đang mở ra tiềm năng, khai thác để xây dựng các điểm đến thăm quan, các tuyến du lịch làng nghề, du lịch tâm linh theo tuyến từ Hà Nội đi Bát Tràng, đền Chử Đồng Tử, Kiêu Kỵ, chùa Bà Tấm, đền Gióng (Phù Đổng)... giúp làng vàng bạc Kiêu Kỵ trở thành một điểm đến du lịch hấp dẫn, qua đó giới thiệu một hình ảnh đẹp về vùng đất, con người Thủ đô với bạn bè trong nước và quốc tế.