Định hình vai trò, vị thế của nghiên cứu cơ bản trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn trong kỷ nguyên số

Lý luận: "Hệ điều hành" của quốc gia trong kỷ nguyên biến động

Phát biểu khai mạc Hội thảo, PGS.TS. Đoàn Minh Huấn, Phó Giám đốc Thường trực Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhận định, đối với mỗi quốc gia, hệ thống tri thức lý luận đóng vai trò "hệ điều hành" cho mọi chính sách phát triển. Nếu thiếu nền tảng KHXH&NV vững chắc, phát triển sẽ thiếu định hướng, đổi mới sẽ thiếu bền vững, hội nhập sẽ thiếu bản lĩnh và tiến bộ xã hội sẽ thiếu chiều sâu giá trị.

Theo PGS.TS. Đoàn Minh Huấn, nhân loại đang chứng kiến sự bùng nổ của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn, kéo theo sự biến đổi sâu sắc của đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, cùng với sự phức tạp của các vấn đề toàn cầu như bất bình đẳng xã hội, biến đổi khí hậu, xung đột lợi ích và bảo vệ giá trị nhân văn. Những thay đổi nhanh chóng này tạo ra không chỉ cơ hội mà còn đặt ra nhiều thách thức mới, đòi hỏi tư duy khoa học phải được đổi mới toàn diện cả về lý luận, phương pháp và cách tiếp cận. 

Trong bối cảnh đó, KHXH&NV giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giúp con người hiểu chính mình, hiểu xã hội, hiểu động lực phát triển và các quy luật vận động của đời sống.

PGS.TS. Đoàn Minh Huấn nhấn mạnh, càng trong thời đại chuyển đổi mạnh mẽ, chúng ta càng cần những nền tảng lý luận sâu sắc để định hướng sự phát triển, hoạch định chính sách và đảm bảo sự phát triển hài hòa, bền vững và mang tính nhân văn.

NCCB trong lĩnh vực KHXH&NV không chỉ là dựng xây tri thức mà còn là nền tảng để củng cố hệ giá trị, định hình tương lai, giữ gìn bản sắc và chủ động thích ứng với thế giới đang biến đổi.

Phó Giám đốc Thường trực Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhấn mạnh: "Công nghệ có thể giúp chúng ta đi nhanh hơn nhưng minh triết nhân văn giúp chúng ta đi xa hơn". 

Theo ông, những vấn đề căn cốt nhất như giá trị, đạo đức, chuẩn mực xã hội, năng lực tư duy, bản lĩnh chính trị, ý thức trách nhiệm chỉ có thể được lý giải và định hướng thông qua các nghiên cứu KHXH&NV mang tính nghiêm cẩn, chuẩn xác và sâu sắc. NCCB không chỉ nhằm trả lời câu hỏi cái gì và như thế nào mà còn hướng đến vì sao của mọi hiện tượng xã hội.

Trong bối cảnh mới, NCCB có bốn nhiệm vụ quan trọng: Làm sáng tỏ những quy luật mới của đời sống xã hội; xây dựng hệ giá trị và bản sắc trong thời đại toàn cầu hóa; cung cấp nền tảng lý luận cho chiến lược phát triển quốc gia; góp phần nhân văn hóa, phát triển công nghệ, đảm bảo công nghệ phải phục vụ con người, bảo vệ các giá trị đạo đức, củng cố sự phát triển hài hòa giữa công nghệ và xã hội.

PGS.TS. Đoàn Minh Huấn khẳng định: "NCCB không chỉ là nền móng của tri thức mà còn là sức mạnh mềm của quốc gia. Đầu tư cho nghiên cứu cơ bản chính là đầu tư cho phát triển, cho bản sắc, cho trí tuệ, cho năng lực tự cường dân tộc".

Tạo dựng nền tảng tri thức mới cho KHXH&NV trong thời đại dữ liệu và AI

Đồng quan điểm, PGS.TS. Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia nhấn mạnh vai trò trung tâm của NCCB trong việc tạo dựng nền tảng tri thức mới cho KHXH&NV, đồng thời định hướng hoàn thiện cơ chế tài trợ trong giai đoạn tới.

Theo PGS.TS. Đào Ngọc Chiến, NCCB giúp làm sáng tỏ bản chất các hiện tượng xã hội, văn hóa, con người; xây dựng hệ thống khái niệm, lý thuyết, phương pháp - những "trụ cột" của toàn bộ KHXH&NV. Đây cũng là nguồn cung cấp bằng chứng khoa học phục vụ hoạch định chính sách, dự báo xu thế, thiết kế chương trình phát triển con người, cải cách thể chế và chuyển đổi số. NCCB còn là môi trường đào tạo thế hệ học giả mới, hình thành các nhóm nghiên cứu mạnh và đóng góp tri thức Việt Nam vào diễn đàn học thuật toàn cầu.

PGS.TS. Đào Ngọc Chiến cho biết, trong giai đoạn 2011 - 2025, Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia đã tài trợ 749 đề tài NCCB KHXH&NV, với 478 đề tài được nghiệm thu, công bố 441 bài báo quốc tế uy tín và hơn 1.500 bài báo quốc gia; khoảng 300 tiến sĩ và 500 thạc sĩ được đào tạo thông qua các đề tài. 

Riêng năm 2025, có 60/200 hồ sơ được tài trợ, gồm 6 đề tài phát triển và 54 đề tài thăm dò, khám phá. Kết quả nghiệm thu trong năm cho thấy sự tăng trưởng tích cực với 118 bài báo quốc tế, 134 bài báo quốc gia cùng 40 học viên sau đại học được đào tạo. 

Tuy nhiên, theo PGS.TS. Đào Ngọc Chiến chất lượng nghiên cứu còn chưa đồng đều, công bố quốc tế còn hạn chế và mức độ gắn kết với thực tiễn chính sách vẫn cần cải thiện.

PGS.TS. Đào Ngọc Chiến nhấn mạnh, Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia đóng vai trò then chốt trong tạo dựng môi trường nghiên cứu thuận lợi - minh bạch - cạnh tranh; phát triển đội ngũ nhà khoa học chất lượng cao; ưu tiên nhà khoa học trẻ và phát triển nhóm nghiên cứu mạnh; thúc đẩy hội nhập quốc tế và hợp tác nghiên cứu. 

Trong giai đoạn tới, Quỹ sẽ tập trung đẩy mạnh tài trợ các đề tài NCCB chất lượng cao; ưu tiên hỗ trợ các hoạt động nâng cao năng lực KH&CN; khuyến khích nghiên cứu liên ngành và đổi mới sáng tạo, đặc biệt là gắn KHXH&NV với dữ liệu lớn, công nghệ và AI; tăng cường hội nhập quốc tế trong tài trợ và thực hiện nghiên cứu; đẩy mạnh chuyển đổi số, giảm thủ tục hành chính.

Đặc biệt, ngày 30/11/2025, Bộ KH&CN đã ban hành hai Thông tư quan trọng: Thông tư 43/2025/TT-BKHCN về quản lý và hỗ trợ hoạt động nâng cao năng lực KH&CN; và Thông tư 44/2025/TT-BKHCN quy định trình tự, thủ tục tài trợ và quản lý nhiệm vụ KH&CN. Hai thông tư này được kỳ vọng tạo khuôn khổ thống nhất, minh bạch, giảm thủ tục hành chính, nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách và tiếp thêm động lực cho hệ sinh thái khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia.

Trình bày về "Hội nhập quốc tế và sứ mệnh của KHXH&NV: Từ tiếp nhận tri thức đến đóng góp học thuyết Việt Nam", TS. Đào Ngọc Báu, Viện trưởng Viện Chính trị và Quan hệ quốc tế, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh luận giải, hội nhập quốc tế tạo ra sự tái cấu trúc sâu sắc không gian tri thức, nơi tri thức đã trở thành một dạng "quyền lực mềm" gắn chặt với năng lực định hình diễn ngôn và nâng cao vị thế quốc gia. 

Tuy nhiên, theo TS. Đào Ngọc Báu, KHXH&NV Việt Nam hiện nay vẫn chủ yếu vận hành trong vai trò người tiếp nhận tri thức, với năng lực sáng tạo lý luận và đóng góp học thuyết độc lập còn hạn chế, dẫn đến nguy cơ "lệ thuộc tri thức". Vì vậy, sứ mệnh chiến lược của KHXH&NV Việt Nam là phải thực hiện bước chuyển đổi mang tính lịch sử từ vai trò thụ động sang chủ động, cụ thể là từ bản địa hóa tri thức tiến tới đóng góp học thuyết Việt Nam, một hệ thống lý luận khoa học có giá trị tham khảo quốc tế dựa trên thực tiễn đất nước.

Để hiện thực hóa sứ mệnh này, TS. Đào Ngọc Báu đề xuất cần đổi mới căn bản cơ chế đầu tư và đánh giá khoa học theo hướng ưu tiên nghiên cứu lý luận nền tảng dài hạn (5-10 năm), đồng thời cải cách mạnh mẽ công tác đào tạo nguồn nhân lực theo hướng hình thành năng lực sáng tạo lý luận và tư duy phê phán.

Trong khi đó, PGS.TS. Nguyễn Tài Đông, Viện trưởng Viện Triết học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam nhận định, chuyển đổi số đang đặt KHXH&NV trước cuộc khủng hoảng mang tính hệ thống, đe dọa đến bản sắc và phương pháp luận của ngành. Ông chỉ rõ các thách thức căn bản bao gồm nguy cơ lệ thuộc công cụ và suy giảm tư duy phê phán khi nhà nghiên cứu phó mặc các khâu trí tuệ cho các công cụ AI, làm mất đi khả năng thấu hiểu sâu sắc (tri thức nhập thân).

PGS.TS. Nguyễn Tài Đông cũng cho rằng, sự áp đặt mô hình định lượng dưới vỏ bọc dữ liệu lớn (Big Data) có thể làm suy giảm tư duy lý luận, khiến nghiên cứu chỉ trả lời câu hỏi "cái gì" mà bỏ qua câu hỏi "tại sao" về cơ chế nhân quả và ý nghĩa bản thể. Cùng với đó, một thách thức mang tính địa chính trị và văn hóa khác là nguy cơ "thực dân hóa nhận thức" qua việc sử dụng các hệ thống AI nước ngoài, vốn không được huấn luyện chủ yếu dựa trên dữ liệu và hệ giá trị Việt Nam, có thể làm méo mó các khái niệm nền tảng của triết học phương Đông và hệ giá trị đạo đức bản địa.

Về cơ hội, PGS.TS. Nguyễn Tài Đông khẳng định, KHXH&NV có cơ hội tái khẳng định vị thế chiến lược, trở thành ngành sản xuất "phần mềm xã hội" (thể chế, luật pháp, đạo đức, chuẩn mực văn hóa), hạ tầng mềm không thể thiếu của xã hội số.

PGS.TS. Nguyễn Tài Đông, Viện trưởng Viện Triết học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam phát biểu tại Hội thảo.

Tại Hội thảo, nhiều nhà khoa học khẳng định, NCCB không chỉ là nền tảng tri thức mà còn là sức mạnh mềm, là năng lực tự cường và là "hệ điều hành" cho chiến lược phát triển quốc gia. 

Những phân tích và kiến nghị tại Hội thảo đã làm rõ hơn sứ mệnh của KHXH&NV, đó là: Củng cố hệ giá trị, phát triển con người, bảo vệ bản sắc, thiết kế thể chế và nâng vị thế Việt Nam trong không gian tri thức toàn cầu. Với tinh thần học thuật nghiêm túc và khát vọng đổi mới, Hội thảo đã tạo thêm xung lực để ngành tự tin bước vào giai đoạn phát triển mới - chủ động sáng tạo, hội nhập sâu rộng và đồng hành cùng quốc gia trên con đường phát triển bền vững.