Lễ hội Xên Đông - Nét đẹp văn hóa của người Thái, tỉnh Lào Cai
Mỗi độ xuân về, khi núi rừng Tây Bắc bừng lên sức sống mới, đồng bào Thái ở xã phường Cầu Thia, tỉnh Lào Cai (nguyên là xã Hạnh Sơn, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái cũ trước khi sáp nhập hai tỉnh Lào Cai và Yên Bái) lại rộn ràng tổ chức lễ hội Xên Đông – lễ hội "Cúng rừng" truyền thống.
Đây là nghi lễ thiêng liêng, đặc biệt thể hiện lòng biết ơn của con người đối với rừng núi, thần linh và tổ tiên, những đấng che chở, ban cho sự bình yên, no đủ. Trong tiếng chiêng vang vọng, điệu xòe uyển chuyển và hương khói linh thiêng, người Thái gửi gắm ước vọng một năm mới tốt lành, mùa màng bội thu, đời sống sung túc, nòi giống sinh sôi, khẳng định mối gắn bó bền chặt giữa con người với thiên nhiên và bản làng quê hương. Lễ Xên Đông của người Thái phường Cầu Thia, tỉnh Lào Cai được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Trong vùng lòng chảo Mường Lò - Lào Cai, lễ "Xên Đông" hay còn gọi là Lễ cúng rừng đã trở thành một nghi thức đặc biệt được đồng bào người Thái gìn giữ qua bao thế hệ. Đây không chỉ là một nghi lễ tín ngưỡng, mà còn là biểu tượng của sự hòa quyện giữa con người và thiên nhiên, giữa lòng biết ơn và trách nhiệm đối với môi trường sống.
Với đồng bào người Thái, rừng không chỉ là nơi cung cấp gỗ, củi, mà còn là nguồn sống vô tận. Rừng giữ vai trò quan trọng trong việc điều hòa nguồn nước, duy trì sự cân bằng sinh thái, và quan trọng hơn hết, rừng là trái tim của cộng đồng.
Theo sách Thái cổ "Quám tố mướng" - Kể chuyện bản mường, khoảng 1000 năm trước, tổ tiên người Thái di cư vào vùng Văn Chấn - Mường Lò (tên địa danh cũ thuộc tỉnh Yên Bái trước khi sáp nhập tỉnh, nay thuộc phường Cầu Thia, tỉnh Lào Cai mới) đã định cư tại vùng đất này và đặt tên là Mường Chà. Mỗi bản mường của người Thái có những vị cai quản là án nha, phìa, bô lão toàn mường... Nơi nào có bản, có mường đều phải có những khu rừng kiêng, rừng cấm. Rừng cấm là nơi trú ngụ của ma thiêng, rừng già là nơi ngụ của hồn mường, hồn bản.
Trải qua hàng ngàn năm chung sống hòa thuận với rừng, hiểu được quy luật của rừng, người Thái tôn trọng rừng và đặt ra những quy định về việc bảo vệ rừng. Quy định đó được cộng đồng rất tôn trọng và trở thành luật, tục.
Người Thái có câu "Tai pá nhăng, nhăng pá liệng" có nghĩa là sống rừng nuôi, chết rừng chôn. Vì vậy, việc bảo vệ rừng, đặc biệt là những khu rừng đầu nguồn, rừng thiêng, là trách nhiệm, nghĩa vụ của mỗi người, và đã trở thành luật lệ của bản mường.
Người Thái từ đời này sang đời khác vẫn nhắc nhau: Giữ rừng cho muôn đời phát triển, để cho muôn mạch nước tuôn trào. Ai nhớ được câu ấy thì mới thành người. Nhằm bảo vệ nguồn nước, bảo vệ rừng thiêng không bị tàn phá, hàng năm cứ mỗi độ xuân về, bản mường người Thái phường Cầu Thia, tỉnh Lào Cai (xã Hạnh Sơn, tỉnh Yên Bái cũ) lại sửa soạn lễ vật cúng tế thần linh tại lễ Xên Đông.
Đây là lễ hội truyền thống, mang ý nghĩa tưởng nhớ tổ tiên, trời đất, các vị thần linh, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, vạn vật sinh sôi, con người mạnh khỏe, bản mường bình yên và đời sống nhân dân no ấm, hạnh phúc. Đây không chỉ là hoạt động tâm linh, mà còn là dịp để bà con cộng đồng giao lưu, gắn kết tình cảm, gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống quý báu của dân tộc mình.
Lễ Xên Đông thường được tổ chức dưới gốc cây cổ thụ (người Thái quan niệm đây là nơi các vị thần, thánh thường xuyên lui tới). Lễ Xên Đông tuy có quy mô nhỏ gọn nhưng có ý nghĩa sâu sắc. Ngoài việc giáo dục truyền thống "Uống nước nhớ nguồn" cho các thế hệ, lễ Xên Đông còn có ý nghĩa tâm linh, giúp nhân dân yên tâm phấn khởi, thi đua lao động, sản xuất đạt kết quả cao.
Lễ hội Xên Đông là một lễ nghi độc đáo, mang đậm dấu ấn tín ngưỡng văn minh nông nghiệp. Với truyền thống sản xuất nông nghiệp lâu đời và tinh thần đoàn kết, nỗ lực phấn đấu, người dân phường Cầu Thia tiếp tục gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa đặc sắc, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Lễ hội Xên Đông được tổ chức vào ngày 12 tháng Giêng hàng năm tại phường Cầu Thia, tỉnh Lào Cai.
Chuẩn bị cho lễ Xên Đông, người dân thường mổ trâu để lấy đầu, đuôi, bốn chân và thịt để làm ba mâm cúng tế thần linh. Quan trọng nhất là làm và trang trí ngôi nhà thờ, vì họ quan niệm, đây là nơi để các thánh thần về an nghỉ, chứng kiến lòng thành của con cháu để ban phát những điều tốt lành. Ngôi nhà được làm chủ yếu bằng các vật liệu tranh tre, nứa lá, xung quanh được trang trí bởi hoa giấy có màu xanh và đỏ.
Khởi đầu cho buổi lễ, ba thầy mo phụ trách ba mâm cúng tế sẽ mời người đại diện cho nhân dân trong xã cụng ly, uống chén rượu đoàn kết. Sau đó, thầy mo chính làm lễ xin phép thần linh. Lời khấn bắt đầu: "Hôm nay ngày lành tháng tốt, dân bản làm mâm cỗ dâng lên tổ tiên, trời đất và các thánh thần, để tỏ tấm lòng thành kính. Mong các vị thánh thần về chứng giám và phù hộ cho dân bản trồng lúa, lúa tốt, trồng cây sai quả, chăn nuôi không bị dịch bệnh, mọi người mạnh khỏe, bản làng yên vui...".
Buổi cúng lễ Xên Đông giống như một cuộc trao đổi, chuyện trò giữa ba thầy mo và các phi. Các thầy mo sẽ lần lượt hỏi ý kiến các phi về những việc cần làm và không cần làm… Nếu các phi đồng ý thì hai đồng tiền xu sẽ có một mặt sấp và một mặt ngửa và khi đó, các nghi lễ cúng tế tiếp theo mới được thực hiện, gồm những nghi thức cúng ma rừng, xua đuổi tà ma quấy nhiễu, xua đi những điều xui xẻo của năm cũ cho dân bản yên vui, đón năm mới nhiều may mắn.
Khi phần lễ cúng rừng kết thúc, tất cả mọi người kéo nhau về bản Viềng Công làm lễ cúng thành lũy Viềng Công - một di tích lịch sử cấp tỉnh, nơi ghi dấu truyền thống chống giặc của người Thái trong lịch sử xa xưa.
Lễ Xên Đông không chỉ là nghi thức tâm linh, mà còn là di sản sống động, kết nối người Thái đen phường Cầu Thia, Lào Cai với cội nguồn và trách nhiệm gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc. Với những giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật đặc biệt, Lễ Xên Đông đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Đây là niềm tự hào của đồng bào Thái phường Cầu Thia và của toàn thể nhân dân các dân tộc tỉnh Lào Cai.
