Khi Chiêng Mường và Nhạc Ngũ âm hòa nhịp cùng du lịch bền vững

Diễn ra từ ngày 19 đến 21/12, "Chương trình giới thiệu, trưng bày Di sản văn hóa phi vật thể gắn với phát triển du lịch vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi năm 2025" là hoạt động thường niên do Trung tâm Thông tin du lịch (Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam) tổ chức. Tiếp nối thành công của hai năm trước, chương trình năm nay tiếp tục sứ mệnh đưa những giá trị văn hóa độc đáo từ các bản làng, phum sóc đến gần hơn với công chúng thủ đô và du khách quốc tế. Công chúng không chỉ được chiêm ngưỡng những bộ nhạc cụ độc đáo hay những bộ trang phục truyền thống rực rỡ sắc màu của đồng bào Mường và Khmer, mà còn được đắm mình trong bầu không khí lễ hội thực thụ.

Sự hiện diện của các nghệ nhân cùng những màn trình diễn trực tiếp đã biến nơi đây thành một “bảo tàng sống”. Khách tham quan có cơ hội chạm vào hiện vật, lắng nghe câu chuyện từ chính những chủ thể văn hóa và cảm nhận sự giao thoa giữa truyền thống với hơi thở đương đại. Đây là bước đi cụ thể hóa mục tiêu đưa di sản đến gần hơn với công chúng, giúp du khách hiểu sâu sắc giá trị văn hóa để cùng chung tay bảo vệ.

Trong khuôn khổ sự kiện, không gian văn hóa Chiêng Mường đã thu hút đông đảo sự quan tâm của du khách. Đối với người Mường, chiếc chiêng không đơn thuần là một nhạc cụ, mà là linh hồn, là “vật báu” lưu giữ tiếng nói của cha ông. Tiếng chiêng gắn bó mật thiết với vòng đời của mỗi con người, từ khi cất tiếng khóc chào đời cho đến khi về với đất mẹ.

Du khách đã được tận mắt chiêm ngưỡng và lắng nghe những bộ chiêng cổ truyền, thường bao gồm từ 6 đến 12 chiếc với kích cỡ khác nhau. Sự đa dạng về chủng loại tạo nên những âm vực phong phú: khi trầm hùng, lúc vang vọng, khi lại réo rắt vui tươi. Mỗi chiếc chiêng đều có tên gọi và vai trò riêng trong bản hòa tấu, phản ánh tính tổ chức chặt chẽ và tính cộng đồng cao trong văn hóa Mường.

Không khí của Lễ hội Cầu Mùa, Lễ hội Khai hạ hay những nghi lễ vòng đời quan trọng đã được các nghệ nhân Mường tái hiện sinh động ngay tại Hà Nội. Tiếng chiêng vang lên như phương tiện giao tiếp với thần linh, gửi gắm ước vọng về mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no. Được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, Chiêng Mường ngày nay đang trở thành sản phẩm du lịch đặc sắc, giúp Phú Thọ thu hút du khách và tạo sinh kế cho người dân địa phương.

Chia sẻ về sức sống của di sản này, bà Bùi Thị Tiu - Phó chủ nhiệm Câu lạc bộ Chiêng Mường xóm Yên Kim (xã Đại Đồng, tỉnh Phú Thọ) không giấu được niềm tự hào. Bà cho biết, trước đây Chiêng Mường từng đứng trước nguy cơ mai một. "Chiêng Mường ngày xưa chỉ có các cụ cao tuổi đánh, nhưng hiện tại câu lạc bộ của chúng tôi thu hút cả lớp trẻ, tầm khoảng hơn 30 tuổi và các con nhỏ đang học lớp một, lớp hai, các con cũng tham gia câu lạc bộ với chúng tôi. Tôi thấy rất vinh dự”, bà Tiu chia sẻ.

Việc mang tiếng chiêng về Thủ đô không chỉ là niềm kiêu hãnh của thôn xóm mà còn mang theo khát vọng lớn lao: “Chiêng Mường có ý nghĩa quan trọng như vậy cho nên chúng tôi mong muốn sau này chiêng Mường sẽ được tất cả mọi người Việt Nam mình biết, cũng mong muốn là tất cả mọi người ở trên thế giới biết được chiêng Mường của chúng tôi.”

Song hành cùng sự trầm hùng của Chiêng Mường là nét rộn ràng, trang nghiêm của Dàn nhạc Ngũ âm (Plêng Pinn Peat) – di sản tinh thần quý giá của đồng bào Khmer (TP. Cần Thơ). Đúng như tên gọi, dàn nhạc được hợp thành từ 5 bộ nhạc cụ chế tác từ 5 loại chất liệu khác nhau (Đồng, Sắt, Mộc, Hơi, Da), tạo nên bản hòa tấu vừa mang tính nghi lễ trang trọng, vừa gần gũi, tươi vui.

Đặc biệt, câu chuyện bảo tồn Nhạc Ngũ âm tại Cần Thơ gắn liền với vai trò quan trọng của Phật giáo Nam tông Khmer. Với hơn 120 ngôi chùa Khmer trên địa bàn thành phố, nhà chùa không chỉ là nơi sinh hoạt tín ngưỡng mà còn là "trường học" nuôi dưỡng nghệ thuật. Chính các vị sư sãi là những người đóng vai trò then chốt trong việc gìn giữ, bảo quản các dàn nhạc quý và trực tiếp truyền dạy kỹ thuật diễn tấu phức tạp cho con em đồng bào phật tử trong phum, sóc.

Thông qua sự hướng dẫn tận tình của các sư thầy, nhiều thế hệ trẻ người Khmer đã tiếp nối được mạch nguồn văn hóa dân tộc. Tại chương trình, công chúng đã được trực tiếp xem các nghệ nhân Khmer trình diễn, minh chứng cho sức sống bền bỉ của di sản được nuôi dưỡng từ mái chùa. Việc đưa Nhạc Ngũ âm (được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2019) vào phát triển du lịch không chỉ giúp quảng bá văn hóa, mà còn tạo thêm nguồn lực để các nhà chùa và cộng đồng tiếp tục sứ mệnh trao truyền di sản.

Nghệ nhân Thạch Anh Xuân, người trực tiếp chế tác và truyền dạy nhạc cụ dân tộc Khmer, bày tỏ niềm vinh dự khi được mang “dàn nhạc 9 món” của Đồng bằng sông Cửu Long ra cống hiến cho khán giả Thủ đô. Đáng chú ý, nghệ nhân Xuân còn chia sẻ về tư duy bảo tồn “mở”: “Trong xu thế phát triển, chúng tôi cũng suy nghĩ tới việc phải giao thoa văn hóa, phải có những tác phẩm tiêu biểu hơn và đa sắc màu, chẳng hạn là một đoạn của nhạc Pháp, một đoạn nhạc Anh hay là một đoạn nhạc Việt, hay một đoạn nhạc Khmer, chúng tôi phối thành một tác phẩm lớn để đưa đến công chúng để họ được cảm nhận và thưởng thức".

Tuy nhiên, đằng sau những thanh âm rộn rã ấy là nỗi trăn trở về việc gìn giữ gốc rễ. Thượng tọa, TS. Lý Hùng (Phó Trưởng ban Pháp chế Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam, Trụ trì chùa Pitu Khôsa Răngsây) khẳng định vai trò tối quan trọng của các ngôi chùa và các vị sư sãi trong việc trao truyền di sản này. Theo Thượng tọa, Nhạc Ngũ âm là linh hồn trong các nghi lễ tôn giáo và lễ hội lớn như Ok-Om-Bok hay Chol Chnam Thmay.

Chia sẻ về định hướng tương lai, Thượng tọa Lý Hùng cho rằng, bên cạnh thuận lợi từ sự quan tâm của Nhà nước qua các Chỉ thị, chính sách dân tộc, việc bảo tồn vẫn gặp khó khăn do xu hướng dịch chuyển lao động của giới trẻ.

“Thế hệ trẻ hiện nay đi học và làm ăn xa khá nhiều, nên việc tập hợp để truyền dạy Nhạc Ngũ âm đòi hỏi các em phải thực sự có đam mê và kiến thức. Do đó, chúng tôi đang phối hợp với các Sở, ngành để đề xuất đào tạo bài bản đội ngũ nghệ nhân từ sơ cấp đến trung cấp. Đặc biệt, phải hướng đến tạo sinh kế, biến việc thực hành âm nhạc truyền thống thành một nghề nghiệp vụ để các em có thể sống được với nghề và phục vụ rộng rãi công chúng” Thượng tọa Lý Hùng nhấn mạnh.

Lời giải cho trăn trở này cũng chính là thông điệp xuyên suốt của chương trình: Gắn kết chặt chẽ giữa văn hóa và du lịch. Thực tế tại TP. Cần Thơ và tỉnh Phú Thọ đã chứng minh, khi Chiêng Mường hay Nhạc Ngũ âm trở thành sản phẩm du lịch đặc thù, chúng không chỉ giúp quảng bá hình ảnh địa phương mà còn tạo ra nguồn thu bền vững. Khi di sản trở thành tài sản sinh lợi, cộng đồng sẽ có động lực để chủ động gìn giữ và sáng tạo.

Chuỗi hoạt động vừa qua không chỉ dừng lại ở việc giới thiệu văn hóa, mà còn là bước đệm quan trọng để hiện thực hóa các mục tiêu của Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030. Thông qua sự chung tay của cơ quan quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng, di sản văn hóa sẽ tiếp tục lan tỏa, trở thành nguồn lực nội sinh mạnh mẽ góp phần định vị thương hiệu du lịch Việt Nam trên bản đồ thế giới./.