Khoa học cơ bản – nền tảng tri thức cho đột phá khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo

Phát biểu khai mạc, ông Trần Quốc Cường, Vụ trưởng Vụ Khoa học Xã hội, Nhân văn và Tự nhiên (Bộ KH&CN), nhấn mạnh nghiên cứu khoa học cơ bản là nền tảng lâu dài của khoa học và công nghệ quốc gia, giữ vai trò then chốt đối với phát triển khoa học ứng dụng, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Chương trình phát triển khoa học cơ bản trong các lĩnh vực Hóa học, Khoa học sự sống, Khoa học Trái đất và Khoa học biển (Chương trình 562), được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 562/QĐ-TTg, bắt đầu triển khai thực chất từ năm 2019. Trong điều kiện nguồn lực còn hạn chế, Chương trình đã đạt nhiều kết quả tích cực.

Về công bố khoa học, số lượng và chất lượng bài báo quốc tế tăng trung bình khoảng 20% mỗi năm; đã có các công bố trên những tạp chí hàng đầu thế giới như Science, Nature. Số lượt trích dẫn quốc tế gia tăng, phản ánh tác động khoa học và mức độ hội nhập của đội ngũ nghiên cứu Việt Nam. Đáng chú ý, hai tạp chí khoa học trong lĩnh vực Hóa học và Khoa học Trái đất của Việt Nam đã được đưa vào hệ thống SCOPUS, góp phần nâng cao vị thế tạp chí khoa học trong nước.

Về vị thế khoa học, Việt Nam tiếp tục duy trì thứ hạng tương đối cao trong các lĩnh vực khoa học tự nhiên, xếp từ thứ 38–50 thế giới, thứ 10–12 châu Á và thứ 3–5 khu vực ASEAN, cho thấy hiệu quả của việc đầu tư có trọng điểm cho khoa học cơ bản.

Về phát triển tiềm lực nghiên cứu, thông qua 95 nhiệm vụ khoa học và công nghệ cấp quốc gia, Chương trình 562 đã góp phần hình thành khoảng 90 nhóm nghiên cứu mạnh, trong đó nhiều nhóm nghiên cứu trẻ có tiềm năng từng bước khẳng định năng lực nghiên cứu độc lập, hội nhập quốc tế và gắn kết chặt chẽ nghiên cứu với đào tạo sau đại học. Đến nay, khoảng 70/95 đề tài đã được nghiệm thu; các đề tài còn lại đang hoàn thiện theo quy định, nhiều kết quả đã được đưa vào thử nghiệm và có định hướng ứng dụng rõ ràng.

Trong lĩnh vực Hóa học, các nghiên cứu tập trung vào xử lý chất độc hại môi trường, phát triển vật liệu mới phục vụ y dược, hóa học xanh, góp phần thực hiện Công ước Stockholm. Khoa học sự sống ghi nhận việc xây dựng nhiều cơ sở dữ liệu quan trọng như cơ sở dữ liệu hệ gen người Việt Nam, dữ liệu hệ gen phục vụ chẩn đoán bệnh tim bẩm sinh, dữ liệu độc chất học môi trường và cơ sở dữ liệu đa dạng sinh học tích hợp vào hệ thống GBIF.

Ở Khoa học Trái đất và Khoa học biển, các nghiên cứu có giá trị thực tiễn cao, bao gồm: xây dựng tiêu chí lồng ghép yếu tố sinh thái và biến đổi khí hậu trong quy hoạch sử dụng đất; xác định bể chứa cacbon hữu cơ tại Đồng bằng sông Hồng; đánh giá tiềm năng khoáng sản vàng ẩn sâu; xây dựng tiêu chí phân vùng cảnh quan biển, đảo phục vụ phát triển kinh tế biển xanh; nghiên cứu cơ chế hình thành bão và dự báo mưa lớn, gió mạnh tại miền Trung.

Theo ông Trần Quốc Cường, những kết quả nêu trên càng có ý nghĩa trong bối cảnh Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị xác định khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là đột phá chiến lược, trong đó khoa học cơ bản là nền tảng tri thức; các nhóm nghiên cứu mạnh và nhóm nghiên cứu trẻ là lực lượng nòng cốt quyết định năng lực cạnh tranh khoa học quốc gia trong trung và dài hạn. Chương trình 562, được xây dựng từ Nghị quyết 46/NQ-CP của Chính phủ, đã tạo nền tảng thực tiễn quan trọng để triển khai tinh thần Nghị quyết 57, đồng thời đặt ra yêu cầu tiếp tục hoàn thiện cơ chế, bảo đảm tính ổn định dài hạn của nhiệm vụ nghiên cứu và chính sách phát triển đội ngũ khoa học trẻ.

Tại Hội thảo, nhiều tham luận chuyên sâu đã được trình bày, tập trung làm rõ vai trò của các nhóm nghiên cứu trẻ trong nâng cao tiềm lực khoa học cơ bản, với sự tham gia của các trường đại học, viện nghiên cứu lớn như Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Trường Đại học Thủy lợi.

Các ý kiến, đề xuất tại Hội thảo được kỳ vọng sẽ đóng góp thiết thực cho Bộ KH&CN trong quá trình xây dựng Chiến lược phát triển nghiên cứu khoa học cơ bản sau năm 2025, với trọng tâm là đầu tư có chọn lọc cho các hướng nghiên cứu mũi nhọn; xây dựng cơ chế dài hạn, ổn định cho các nhóm nghiên cứu mạnh và nhóm nghiên cứu trẻ; tăng cường gắn kết nghiên cứu với đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao và hợp tác quốc tế.

Hội thảo không chỉ là dịp tổng kết Chương trình 562, mà còn là diễn đàn quan trọng để cộng đồng khoa học trao đổi, đề xuất giải pháp và kiến nghị chính sách cho giai đoạn phát triển tiếp theo của khoa học cơ bản Việt Nam.