Vùng đất tụ cư của người Dao ven sông Ba Chẽ
Sông Ba Chẽ chứa đựng vẻ đẹp mộc mạc và khoáng đạt, cùng cộng đồng người Dao giàu bản sắc, đã tạo nên một vùng đất độc nhất tại Quảng Ninh. Đó không chỉ là vùng tụ cư của đồng bào Dao mà còn là không gian văn hóa sống động, lưu giữ ký ức lịch sử, truyền thống và thiên nhiên giao hòa.
Nhiều mảng xanh trong bức tranh bản làng Ba Chẽ. Ảnh: Hải Huy (CTV).
Sông Ba Chẽ uốn lượn kết nối núi, rừng và biển; đồng thời là mạch nước sinh thủy, nuôi dưỡng đất đai, con người. Con sông bắt nguồn từ rừng nguyên sinh của khu bảo tồn thiên nhiên Đồng Sơn - Kỳ Thượng, uốn lượn qua nhiều dãy núi, quả đồi, cánh rừng, rồi xuôi về phía biển. Dòng sông với chiều dài khoảng 80km nhưng có nhiều nhánh suối, tạo nên một vùng sông nước rộng lớn và trù phú.
Trong suốt lịch sử phát triển, sông Ba Chẽ không chỉ là nguồn nước quan trọng mà còn là tuyến giao thông huyết mạch. Vì thế, sông là nơi tụ cư của cộng đồng người Dao, những con người vừa quen với nương rẫy nhưng cũng rất thành thạo sông nước. Đây là một nét đặc thù của người Dao ở Ba Chẽ rất khác biệt với người Dao ở vùng núi cao tại nhiều địa phương khác.
Người Dao ven sông Ba Chẽ gồm 3 nhóm là Dao Thanh Y, Dao Thanh Phán và Dao Lô Gang sống dọc hai bên bờ sông và trên các triền núi thoai thoải gần sông. Họ chọn nơi đây làm chốn an cư bởi điều kiện tự nhiên thuận lợi với đất đai màu mỡ, khí hậu trong lành, nguồn nước dồi dào và rừng núi bao quanh. Ba yếu tố “rừng”, “sông” và “núi” đã định hình văn hóa và sinh kế của cộng đồng người Dao.
Văn hóa người Dao là sự giao hòa giữa truyền thống núi rừng và đặc trưng sông nước. Trong các bản Dao, những nghi lễ quan trọng như lễ cấp sắc, Tết nhảy, các nghi lễ về nông nghiệp, lễ tạ ơn rừng, tạ ơn tổ tiên vẫn được duy trì bền bỉ. Tâm linh của người Dao gắn liền với tục thờ Bàn Vương, vị thủy tổ được coi là người dẫn dắt các dòng họ Dao trên hành trình vượt biển tìm vùng đất mới. Lễ hội Bàn Vương ở Ba Chẽ ngày nay tái hiện hành trình thiêng liêng ấy với 12 con thuyền tượng trưng cho 12 dòng họ. Nghi lễ này không chỉ mang ý nghĩa tri ân mà còn khẳng định sự gắn bó mật thiết giữa cộng đồng Dao và dòng sông Ba Chẽ.
Người Dao ở Ba Chẽ vừa có thể trồng trọt trên nương rẫy vừa có thể đánh bắt cá tôm dưới sông.
Theo dòng chảy thời gian, người Dao nơi đây đã tạo dựng, gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống riêng có. Từ lao động canh tác lúa nương, cấy ruộng nước, đánh bắt hải sản đến nhà ở, ẩm thực, trang phục, ngôn ngữ, tín ngưỡng, các loại hình sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật… Tất cả hòa quyện độc đáo và mang đậm tính nhân văn, hướng con người nhớ đến nguồn cội, phản ánh những ước mơ, khát vọng tốt đẹp của người Dao, rèn tâm, dưỡng đức.
Xã Ba Chẽ nằm hai bên sông, được thành lập trên cơ sở sáp nhập thị trấn Ba Chẽ, xã Nam Sơn, xã Đồn Đạc và xã Thanh Sơn của huyện Ba Chẽ cũ. Bà Phạm Thị Oanh, Phó Chủ tịch UBND xã, cho biết: Ba Chẽ có diện tích tự nhiên lớn nhất tỉnh, quy mô dân số gần 17.000 người với 38 thôn bản. Trong cộng đồng các dân tộc của Ba Chẽ, người Dao chiếm 54,85% dân số, gồm các nhóm Dao Thanh Y, Dao Thanh Phán, được phân bổ ở các thôn, bản khu vực cửa sông Ba Chẽ và trải dài toàn xã.
Bản sắc văn hóa của người Dao ở xã Ba Chẽ vừa phong phú vừa độc đáo, thể hiện qua nếp sống, ăn, ở, làm việc, trang phục, tín ngưỡng, tâm linh, phong tục tập quán, đời sống tinh thần. Những năm gần đây, cộng đồng người Dao nói riêng đã có nhiều nỗ lực bảo tồn văn hóa truyền thống. Lễ hội Bàn Vương được tổ chức thường niên, làng văn hóa Dao ở thôn Sơn Hải cũng được xây dựng. Thôn Sơn Hải nằm ở hạ lưu, nơi con sông Ba Chẽ chứa đựng trong mình những tinh hoa của trời đất giao hòa vào với biển, nơi in dấu ấn của người Dao đặt những bước chân đầu tiên cư ngụ tại mảnh đất này.
Sân khấu hoá truyền thuyết 12 dòng họ vượt biển vào lập nghiệp ở Ba Chẽ trong lễ hội Bàn Vương năm 2025.
Các nghi lễ, trang phục, dân ca, dân vũ, tri thức dân gian của người Dao được sưu tầm, bảo tồn và phục dựng. Ngoài ra, du lịch cộng đồng ven sông Ba Chẽ đang mở ra hướng phát triển mới với những sản phẩm trải nghiệm du thuyền, khám phá cuộc sống người Dao, thưởng thức ẩm thực truyền thống bước đầu thu hút du khách.
Tuy nhiên, để vùng đất tụ cư ven sông này phát triển bền vững, cần sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Việc xây dựng hạ tầng du lịch, bến thuyền, tuyến trải nghiệm phải song hành với bảo vệ môi trường sông, rừng và giữ gìn bản sắc văn hóa. Cộng đồng người Dao phải là chủ thể của quá trình phát triển vừa hưởng lợi, vừa có trách nhiệm gìn giữ di sản của chính mình. Giữ gìn vùng đất này cũng chính là bảo tồn bản sắc văn hóa quý báu của cộng đồng các dân tộc đang sinh sống đoàn kết trên địa bàn tỉnh.
