Xuân Phả - chảy mãi mạch nguồn văn hóa xứ Thanh

Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa vùng đất có bề dày lịch sử, văn hóa, nơi khởi phát cuộc khởi nghĩa Lam Sơn (1418-1427) do người anh hùng dân tộc Lê Lợi lãnh đạo và lập nên vương triều Hậu Lê. Vùng đất này còn lưu giữ những mạch nguồn văn hóa xứ Thanh, trong đó, trò diễn Xuân Phả ở làng Xuân Phả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa là một đặc trưng văn hóa tiêu biểu.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, trò Xuân Phả xuất hiện vào thời nhà Đinh (968 - 980), phát triển rực rỡ vào thời Lê sơ. Xuân Phả là một Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia của Việt Nam, nó nổi bật với 5 điệu trò dân gian mang hình tượng "Ngũ quốc lân bang đồ tiến cống" gồm: Trò Hoa Lang (Vương quốc Cao Ly). Trò Tú Huần hay Lục Hồn Nhung (một bộ tộc phía Bắc Đại Cồ Việt). Trò Ai Lao (tượng trưng người Thái-Lào). Trò Ngô Quốc (một quốc gia cổ đại ở Trung Quốc). Trò Chiêm Thành (người Champa).

Trải qua hơn ngàn năm song hành cùng lịch sử, trò Xuân Phả in đậm dấu ấn nghệ thuật diễn xướng cung đình và dân gian Việt Nam trong từng điệu múa. Những điệu múa độc đáo, mang tính ước lệ đồng thời cũng rất huyền bí, lộng lẫy, phản ánh quan niệm thẩm mỹ của dân tộc nói chung, của người nông dân nơi nó được sinh ra nói riêng.

Hằng năm, trò Xuân Phả được Nhân dân địa phương tổ chức vào các ngày từ 10-12/2 âm lịch tại di tích Nghè Xuân Phả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa. Trò Xuân Phả có 5 điệu gồm: Trò Hoa Lang, trò Tú Huần (Lục Hồn Nhung), trò Ai Lao, trò Ngô Quốc, trò Chiêm Thành.

Các nghệ nhân làng Đoài, xã Xuân Trường (Thọ Xuân – Thanh Hóa) biểu diễn điệu trò Chiêm Thành. Hình tượng diễn được mô phỏng áo chúa bằng đậu, áo quân bằng lụa, nhuộn màu đỏ hồng. Chúa và quân đều vấn khăn vuông đỏ, áo phỗng cổ sòi, cổ xiêm quấn quanh mình.

Chúa đọc văn tế và hai phỗng dâng hương trong điệu múa Chiêm Thành, phụ họa điệu múa còn có đoàn quân ngậm mặt nạ gỗ kỳ dị nhảy múa, giống các tư thế trong các tượng Chàm cổ.

Các nghệ nhân làng Thượng, xã Xuân Trường (Thọ Xuân – Thanh Hóa) biểu diễn điệu trò Hoa Lang.

Trong trò Hoa Lang có các nhân vật ông, cháu, mế nàng và mười quân tham gia biểu diễn. Trang phục gồm áo dài, đầu đội mũ cao da bò, tay trái cầm quạt tay phải mái chèo, đeo mặt nạ cũng làm bằng da bò phết sơn trắng, mắt có lông công. Mũ Chúa được chạm rồng, chạm mặt nguyệt ở mũ Quân.

Điệu múa Ai Lao do các nghệ nhân làng Yên, xã Xuân Trường (Thọ Xuân – Thanh Hóa) biểu diễn.

Trò Ai Lao gồm mười quân, voi và hổ nhảy múa theo tiếng xênh tre được gõ nhịp liên hồi, biểu trưng sức mạnh săn bắt nhưng cũng rất uyển chuyển, mềm mại. Chúa đầu đội mũ cánh chuồn mặc áo chàm xanh. Quân lính đội mũ rễ si, quấn phá ngang vai, chân mang xà cạp và tay cầm xênh tre xếp thành hai hàng với những điệu múa mô phỏng việc săn bắn hái lượm.

Các nghệ nhân làng Đông, xã Xuân Trường (Thọ Xuân – Thanh Hóa) biểu diễn điệu trò Ngô Quốc.

Trò Ngô Quốc gồm các nhân vật hai nàng tiên, ông chúa và mười quân đầu đội nón lính, áo màu lam, tay cầm mái chèo. Đầu màn Ngô Quốc có nhân vật người bán thuốc, người bán kẹo và thầy địa lý múa một đoạn ngẫu hứng rồi nhường chỗ cho các nàng tiên cùng chúa và đoàn quân đi ra. Kết thúc trò cũng là điệu chèo thuyền với lời ca lưu luyến: ... Gió tăm tắp buồm chạy ra khơi/ Chàng về Bắc quốc, em thời An Nam/ Mưa đâu chớp đấy cho cam/ Mưa qua thành Lạng chớp ngàn mây xanh.

Các nghệ nhân làng Trung, xã Xuân Trường (Thọ Xuân – Thanh Hóa) biểu diễn điệu Tú Huần (Lục Hồn Nhung).

Trò Tú Huần miêu tả cảnh bà cố, mẹ và mười người con với 5 cặp, theo độ tuổi từ trẻ đến già với 1, 2... 5 cái răng. Trong tích trò khi nghe hồi trống, cụ cố già, người hầu bên cạnh cầm quạt, lượn hai vòng quanh sân nghè, vái chào. Bà mẹ gõ xênh nhảy theo nhịp ba gần ban thờ, quỳ vái. Theo nhịp trống, 10 con chia thành từng đôi, tiến lùi theo mẹ múa.

Nghệ thuật dân gian Việt Nam in đậm dấu ấn trên mỗi điệu trò Xuân Phả.

Trò Xuân Phả được các nhà nghiên cứu văn hóa trong và ngoài nước nhìn nhận là đỉnh cao của sự kết tinh giữa nghệ thuật múa cung đình và múa dân gian người Việt, có nội dung thể hiện độc đáo, có sức hấp dẫn, đang là một di sản quý giá trong kho tàng văn hóa phi vật thể của dân tộc Việt Nam.