Bắc Ninh không chỉ nổi tiếng với làn điệu dân ca quan họ, mà nơi đây còn được mọi người biết đến với nhiều làng nghề truyền thống, trong đó nghề gốm xã Phù Lãng (thị xã Quế Võ) đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia năm 2016.

Xã Phù Lãng là nơi đã phát triển nghề gốm từ cách đây hơn 700 năm.

Xã Phù Lãng là nơi đã phát triển nghề gốm từ cách đây hơn 700 năm, nổi tiếng với những sản phẩm gốm sinh hoạt đặc trưng như: chum, vại, chậu trồng cây cảnh,.. Tuy nhiên, những năm gần đây, cuộc sống hiện đại và nền kinh tế công nghiệp phát triển nhanh chóng khiến cho các làng nghề thủ công truyền thống đang dần mai một. Bên cạnh đó, thu nhập của thợ gốm Phù Lãng vẫn ở mức thấp so với các khu vực làm gốm phía Bắc.

Trong khi đó, mặc dù lượng khách du lịch nói chung, khách du lịch đến Bắc Ninh nói riêng đang tăng lên, nhưng số lượng sản phẩm độc đáo làm quà lưu niệm với chất lượng cao và giá thành tốt vẫn còn rất hạn chế. Do đó, việc phát triển lực lượng nghệ nhân làm gốm có kỹ thuật cao, để tạo nên các sản phẩm gốm tinh xảo nhưng vẫn theo phương thức thủ công truyền thống là một yêu cầu cấp thiết tại thời điểm hiện tại.

Xuất phát từ yêu cầu thực tế này, Dự án phát triển nghề làm gốm tại xã Phù Lãng đã ra đời trong khuôn khổ hợp tác giữa Ủy ban Nhân dân huyện Quế Võ (nay là thị xã Quế Võ), Ủy ban Nhân dân xã Phù Lãng, Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) và Công ty Onimaru Setsuzan Kamamoto. Dự án đã được UBND tỉnh Bắc Ninh phê duyệt tại Quyết định số 931/QĐ-UBND ngày 28/07/2021.

Các học viên tham gia các khóa học làm gốm trong khuôn khổ Dự án phát triển nghề làm gốm tại xã Phù Lãng.

 Mục tiêu Dự án là nhằm nâng cao tay nghề cho những nghệ nhân tại xã Phù Lãng để nắm bắt được những kĩ thuật sản xuất gốm truyền thống kết hợp với hiện đại theo phong cách Nhật Bản, cải thiện thu nhập của người thợ làm gốm đồng thời nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, góp phần phát triển làng nghề gốm địa phương. Thời gian dự kiến thực hiện Dự án là 3 năm với tổng nguồn vốn hỗ trợ hơn 16,7 tỷ đồng. Trong đó, vốn viện trợ phi Chính phủ nước ngoài không hoàn lại hơn 13,6 tỷ đồng do JICA tài trợ và ủy thác cho Công ty Onimaru Setsuzan Kamamoto (Nhật Bản) trực tiếp quản lý, thực hiện. Vốn đối ứng hơn 3,08 tỷ đồng từ nguồn chi sự nghiệp kinh tế ngân sách cấp tỉnh, do chủ dự án quản lý, thực hiện.

Đến thăm lò gốm thủ công trong khuôn khổ Dự án phát triển nghề làm gốm tại xã Phù Lãng, chúng tôi được tận mắt chứng kiến quy trình và những sản phẩm gốm xinh xắn với việc sử dụng hoàn toàn nguyên liệu thiên nhiên tại địa phương. Đây là những sản phẩm được các học viên thực hiện sau khi tham gia khóa học làm gốm với sự hướng dẫn của chuyên gia Nhật Bản.  Sau các khóa học (mỗi khóa khoảng 3 tháng), các học viên đã được nâng cao tay nghề, các kỹ thuật chuốt, làm đất, làm men đã được chuẩn hóa và chuyên sâu hơn, tạo ra những sản phẩm tinh tế hơn, nhỏ gọn và đẹp hơn, năng suất, chất lượng sản phẩm cao hơn góp phần nâng cao giá trị và thu nhập cho người sản xuất.

Ông Nguyễn Bá Quân - Phó Chủ tịch Thường trực UBND thị xã Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh.

Ông Nguyễn Bá Quân - Phó Chủ tịch Thường trực UBND thị xã Quế Võ, Trưởng ban quản lý dự án phát triển nghề làm gốm tại xã Phù Lãng cho biết: “Dự án Phát triển nghề làm gốm tại xã Phù lãng bước đầu đã tạo ra hướng đi mới trong chiến lược bảo tồn và phát triển sản xuất gốm tại làng nghề gốm Phù Lãng. Sau quá trình học tập tại Dự án, nhiều học viên đã chủ động sáng tạo hơn trong kỹ thuật làm gốm có thể trở thành những nhân tố làm thay đổi nhận thức của người dân làng nghề, tạo ra xu hướng sản xuất những sản phẩm phù hợp với định hướng phát triển du lịch làng nghề".

Là người trực tiếp tham gia với các hoạt động của Dự án ở địa phương, ông Nguyễn Quy Thành, Phó Chủ tịch HĐND xã Phù Lãng, thành viên Ban Quản lý dự án cho biết: Dự án đã được triển khai từ tháng 8/2021, trong đó trọng tâm là đào tạo và nâng cao kỹ năng làm gốm cho người dân làng nghề Phù Lãng. Mục tiêu của Dự án là đào tạo cho 80 học viên thông qua các khóa học. Cho đến nay, Dự án đã triển khai đào tạo nghề cho 52 học viên (đạt 65% so với kế hoạch), trong đó có 7 học viên đến từ các địa phương khác. Sau khi kết thúc 3 khóa học, đơn vị trực tiếp đào tạo phối hợp với Ban Quản lý dự án đã lựa chọn được 14 học viên xuất sắc tham gia đào tạo nâng cao. Dự án cũng đã tổ chức được 2 khóa bồi dưỡng kỹ thuật chuyên sâu cho học viên học tập, trải nghiệm cách làm gốm và phát triển sản phẩm gốm tại các làng nghề truyền thống ở Nhật Bản.

Ông Nguyễn Quy Thành, Phó Chủ tịch HĐND xã Phù Lãng ngắm nghía những sản phẩm của các học viên tham gia Dự án.

Đánh giá về những kết quả đạt được của Dự án, ông Tsuchimoto Amane, đại diện Văn phòng JICA tại Việt Nam cho biết: Dự án đã đạt được những thành quả đáng kể như: xây dựng khu nhà xưởng sản xuất chung với lò nung gốm theo mô hình truyền thống  của Nhật Bản; đào tạo kĩ thuật sản xuất gốm truyền thống kết hợp với kỹ thuật hiện đại của Nhật Bản cho các học viên; xây dựng một mạng lưới kết nối những người trẻ có đam mê và tâm huyết với nghề gốm truyền thống,…

Không chỉ vậy, thông qua các hoạt động quảng bá qua các phương tiện truyền thông và giới thiệu sản phẩm, Dự án cũng đã giúp mở rộng hình ảnh thương hiệu gốm Phù Lãng tới các đối tượng khách hàng đa dạng. Vào ngày 26/6 - 2/7 vừa qua, với sự hợp tác của một số tổ chức và doanh nghiệp Nhật Bản, Dự án đã tổ chức buổi triển lãm với chủ đề: “Thủy cung gốm Phù Lãng” tại Hà Nội, thu hút nhiều khách trong và ngoài nước tới  tham quan.

Ông Tsuchimoto Amane, Văn phòng Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) Việt Nam.

Dự án cũng đã giới thiệu các kỹ thuật và phong cách đồ gốm mới của Nhật Bản đến cộng đồng gốm sứ truyền thống Phù Lãng - nơi vốn chủ yếu sản xuất chậu lớn và chậu cây cảnh, giúp tăng cường sản xuất các sản phẩm gốm sứ tinh tế có kích thước nhỏ hướng tới người tiêu dùng trong nước và quốc tế. Bằng cách làm mới này, Dự án có thể đóng góp đáng kể vào việc bảo vệ môi trường và sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiên địa phương; đồng thời giúp khách du lịch có thêm nhiều lựa chọn về các món quà lưu niệm mang nét đặc trưng của địa phương.

Các học viên sau khi tham gia khoá học đã có thể làm nên những sản phẩm gốm tinh tế hơn, nhỏ gọn và đẹp hơn, năng suất, chất lượng sản phẩm cao hơn góp phần nâng cao giá trị và thu nhập cho người sản xuất.

Được cầm trên tay những sản phẩm gốm xinh xắn vẫn còn hơi nóng sau khi được lấy ra từ lò, chúng tôi có dịp ngắm nghía những nét tinh tế của gốm truyền thống Phù Lãng qua bàn tay của những học viên - nghệ nhân trẻ.

Nghệ nhân gốm Nhật Bản Yusuke  Onimaru cùng các học trò lấy gốm thành phẩm sau khi được nung bằng lò củi.

Chị Đỗ Thị Hồng Thắm - là một trong số ít những học viên không phải là người ở xã Phù Lãng. Khi biết về khóa học làm gốm do các chuyên gia Nhật hướng dẫn, chị lặn lội từ Thành phố Hồ Chí Minh ra Bắc Ninh để đăng ký tham gia. “Tôi chưa từng đến Bắc Ninh, và biết đến khóa học này khi chỉ còn 1 ngày để đăng ký. Nhưng niềm đam mê với gốm truyền thống đã thôi thúc tôi “đánh liều” bay từ Thành phố Hồ Chí Minh ra ngay trong đêm. Thật may mắn tôi đã được tham gia khóa học và nhận được sự hướng dẫn nhiệt tình từ thầy - (cách gọi trìu mến của các học viên với nghệ nhân gốm Onimaru) - cũng như sự giúp đỡ, hỗ trợ chu đáo của người dân địa phương về nơi ăn, chốn ở. Được làm gốm, được gắn bó với gốm chính là cuộc đời tôi muốn sống”.

Trong khi đó, anh Bùi Văn Huân - một người con của xã Phù Lãng, tuy tuổi đời còn trẻ nhưng đã gây dựng được thương hiệu riêng cho mình là “Gốm Huân”. Anh Huân tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, khoa Mỹ thuật truyền thống, chuyên ngành gốm. Khi Dự án Phát triển nghề làm gốm tại xã Phù lãng được triển khai, anh Huân cùng vợ là chị Trương Thị Hồng Thương đã tham gia các khóa học của Dự án. Với những kiến thức và kĩ năng được học, cũng như có nhiều năm trực tiếp làm nghề gốm, vợ chồng anh đã góp phần thổi hồn tinh hoa cho những sản phẩm gốm. Qua các khóa học, anh chị được học thêm các kỹ thuật trong nghề từ những nghệ nhân Nhật Bản, từ đó có thêm những góc nhìn đa chiều, từ kỹ thuật cho đến những vẻ đẹp hoang sơ hay tinh xảo của những sản phẩm được tạo ra từ đất, từ tâm hồn của người thợ gốm.

Những sản phẩm gốm có kích thước nhỏ, phục vụ nhu cầu tiêu dùng hằng ngày được nhiều du khách lựa chọn.

Nghệ nhân gốm Nhật Bản Yusuke  Onimaru sau khi tốt nghiệp Đại học Nghệ thuật Osaka đã ở lại trường làm giảng viên một thời gian rồi quay về quê kế nghiệp xưởng gốm của ông và bố. Sản phẩm nổi bật nhất của ông là cốc trà đạo, cung cấp cho các chùa nổi tiếng ở Nhật Bản. Các sản phẩm của ông cũng đã đi nhiều nơi trên thế giới và được đánh giá cao vì dùng nguyên liệu tự nhiên.

Nói về lý do lựa chọn Phù Lãng để gắn bó trong 3 năm qua, nghệ nhân Onimaru cho biết: Môi trường tự nhiên phong phú, nguyên liệu làm gốm chất lượng cao, con người thân thiện và làng nghề Phù Lãng có nhiều nét tương đồng với ngôi làng Toho của ông. “Tôi đến Phù Lãng mà vẫn có cảm giác thân thuộc như ở nhà vậy”, nghệ nhân Onimaru chia sẻ.

Với kiến thức và kỹ năng có được sau khi tham gia khoá học, các nghệ nhân trẻ mong muốn có thể phát triển được công việc và góp phần bảo tồn những nét tinh hoa của nghề gốm thủ công truyền thống.

Điều mà nghệ nhân Onimaru mong muốn nhất là có thể góp phần duy trì những yếu tố thủ công trong quá trình làm gốm. Bởi theo ông, làm gốm thủ công là hướng phát triển bền vững và sẽ có lợi cho phát triển du lịch sau này. Trong bối cảnh nghề gốm ngày càng được "máy móc hoá", những sản phẩm gốm công nghiệp trở nên phổ biến thì không chỉ ở Nhật Bản mà ở các nước trên thế giới, những sản phẩm gốm thủ công vẫn được người tiêu dùng đặc biệt ưa chuộng. Và đó cũng là một hướng đi bền vững cho nghề cốm thủ công ở Phù Lãng trong tương lai./.