Đổi tên TAND cấp tỉnh và huyện: Chỉ là đổi tên, “bình mới rượu cũ”?

Ngày 26/3, Hội nghị đại biểu Quốc hội chuyên trách lần thứ 5 đã cho ý kiến về dự thảo Luật Tòa án nhân dân (sửa đổi). Trong đó, tổ chức của Tòa án nhân dân (TAND) là nội dung duy nhất vẫn đưa ra hai phương án khác nhau tại dự thảo luật.

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định điều hành nội dung phiên họp. (Ảnh: Phạm Thắng)

Tránh tình trạng “bình mới rượu cũ”

Theo báo cáo một số vấn đề lớn tiếp thu, chỉnh lý dự thảo Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) của Ủy ban Tư pháp, khi thảo luận tại Kỳ họp thứ 6 (tháng 11/2023), nhiều ý kiến đại biểu Quốc hội không tán thành quy định đổi mới TAND cấp tỉnh thành TAND phúc thẩm, TAND cấp huyện thành TAND sơ thẩm (52 ý kiến). Nhiều ý kiến tán thành dự thảo Luật về đổi mới TAND theo thẩm quyền xét xử (26 ý kiến).

Trong quá trình tiếp thu, chỉnh lý, TAND tối cao đề nghị giữ quy định như dự thảo Luật về đổi mới tổ chức Tòa án theo thẩm quyền xét xử theo hướng tổ chức TAND cấp tỉnh thành TAND phúc thẩm, TAND cấp huyện thành TAND sơ thẩm.

Trong khi đó, tiếp thu Kết luận của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Thường trực Ủy ban Tư pháp đề nghị giữ nguyên quy định của Luật hiện hành về TAND cấp tỉnh, TAND cấp huyện.

Cơ quan này cho rằng, việc đổi mới TAND cấp tỉnh thành TAND phúc thẩm, TAND cấp huyện thành TAND sơ thẩm nhưng nhiệm vụ, quyền hạn của các Tòa án này không thay đổi. Các Tòa án vẫn gắn với đơn vị hành chính cấp huyện, cấp tỉnh. TAND phúc thẩm vẫn xét xử sơ thẩm một số vụ án. 

Cũng theo Thường trực Ủy ban Tư pháp, quy định như dự thảo Luật chưa thực sự đáp ứng yêu cầu của Nghị quyết 27 về “Hoàn thiện cơ chế để khắc phục tình trạng quan hệ giữa các cấp Tòa án là quan hệ hành chính, bảo đảm độc lập giữa các cấp xét xử”; …“bảo đảm tính độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử”; không thống nhất với các cơ quan tư pháp khác ở địa phương... 

Nhất trí với quan điểm của Ủy ban Tư pháp, đại biểu Hoàng Thị Thanh Thuý (Đoàn ĐBQH tỉnh Tây Ninh) phân tích, hiện nay Tòa án đang tổ chức theo mô hình 4 cấp, đây là mô hình tổ chức có sự kết hợp giữa mô hình tổ chức theo đơn vị hành chính lãnh thổ và mô hình tổ chức theo cấp xét xử. Phương án đổi tên gọi chỉ mang hình thức mà không thay đổi về nội dung và phương thức, vì vậy, chưa đáp ứng yêu cầu về đảm bảo tính độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử. 

Bên cạnh đó, đại biểu lo ngại, việc đổi tên này sẽ dẫn tới việc không tương thích với tổ chức các cơ quan tư pháp ở địa phương như cơ quan điều tra, Viện kiểm sát nhân dân… dẫn đến phải sửa đổi nhiều đạo luật có liên quan, nhất là các luật trong lĩnh vực tư pháp để bảo đảm tính thống nhất của hệ thống pháp luật. Đồng thời phát sinh chi phí tuân thủ như: sửa con dấu, biển hiệu, các loại mẫu giấy tờ..., nhất là các quy định về phạm vi trách nhiệm, quyền hạn của Tòa án các cấp trong việc phối hợp với Viện kiểm sát ở các địa phương để tiến hành tố tụng và xét xử.

Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (Đoàn ĐBQH tỉnh Hải Dương) phát biểu ý kiến. (Ảnh: Phạm Thắng)

Cũng ủng hộ phương án giữ nguyên tổ chức Tòa án ở địa phương hiện nay, đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (Đoàn ĐBQH tỉnh Hải Dương) nhấn mạnh, mặc dù tên gọi của Tòa án cấp tỉnh, cấp huyện gắn với đơn vị hành chính địa phương nhưng hoạt động của Tòa án vẫn độc lập với bộ máy chính quyền địa phương, về cơ cấu tổ chức vẫn thuộc sự quản lý, chỉ đạo, hướng dẫn của TAND tối cao, công tác điều động, bổ nhiệm, luân chuyển cán bộ được thực hiện theo ngành dọc mà không chịu sự chi phối của chính quyền địa phương. 

“Hệ thống Tòa án hiện nay hoạt động ổn định, hiệu quả và có sự thống nhất giữa các văn bản có liên quan trong hệ thống pháp luật” - đại biểu đánh giá.

Cũng theo đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga, việc đổi mới chỉ đơn thuần là đổi tên gọi của TAND cấp tỉnh, cấp huyện hiện nay thành Tòa phúc thẩm, Tòa sơ thẩm còn về tổ chức bộ máy vẫn được bố trí theo địa giới hành chính như hiện nay tại mỗi tỉnh/thành phố trực thuộc trung ương và tại mỗi địa bàn cấp huyện, về cơ cấu trong Tòa án vẫn không có sự thay đổi so với bộ máy đang được vận hành. 

Để tránh tình trạng “bình mới rượu cũ”, hạn chế phát sinh các chi phí do thay đổi tên gọi, thống nhất với một số cơ quan khác có liên quan, đại biểu cho rằng “Sự thay đổi này là không cần thiết, việc đổi mới không tạo những chuyển biến khác biệt trong công tác xét xử” - đại biểu nói.

Không đơn thuần là đổi tên

Ở chiều ngược lại, đại biểu Đỗ Đức Hiển (Đoàn ĐBQH Thành phố Hồ Chí Minh) cho rằng đề xuất đổi mới của TAND tối cao là “đáng được cân nhắc, vì không đơn thuần chỉ là đổi tên TAND cấp tỉnh, huyện”.

Lí do, theo đại biểu, đổi mới tổ chức Tòa án theo thẩm quyền xét xử là phù hợp với Nghị quyết 27 của Trung ương, Nghị quyết 49 của Bộ Chính trị.

Việc quy định đổi mới này cũng là một giải pháp để bảo đảm nâng cao nhận thức về tổ chức hoạt động của Tòa án trong mối quan hệ với nguyên tắc thẩm phán xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật đã được ghi nhận trong Hiến pháp; đồng thời, khắc phục cách hiểu quan hệ giữa các tòa án là quan hệ hành chính. Hơn nữa, phạm vi điều chỉnh của Luật Tổ chức TAND quy định tổ chức bộ máy về chức năng, nhiệm vụ của tòa án; còn thẩm quyền xét xử của Tòa án được quy định trong pháp luật về tố tụng.

Do đó, đại biểu cho rằng, việc đổi mới theo hướng này sẽ là tiền đề để trên cơ sở đó trong thời gian tới TAND tối cao tiếp tục nghiên cứu đề xuất sửa đổi, bổ sung các luật tố tụng theo hướng tăng thẩm quyền xét xử sơ thẩm các loại vụ việc cho các TAND sơ thẩm; từng bước hạn chế thẩm quyền xét xử của Tòa phúc thẩm với các việc sơ thẩm theo hướng chỉ giới hạn trong những trường hợp rất đặc biệt.

Bên cạnh đó, quy định này cũng tạo điều kiện để phát huy tính chuyên môn hóa trong giải quyết các vụ việc mang tính chất đặc thù như hành chính, phá sản, sở hữu trí tuệ như dự thảo luật đã quy định. 

Cũng theo Chánh án Nguyễn Hòa Bình, tham khảo kinh nghiệm quốc tế thì cũng không tổ chức tòa án cấp tỉnh, huyện. Đây là thẩm quyền, quyền lực quốc gia nên tổ chức theo thẩm quyền xét xử. Bên cạnh đó, dự thảo luật đã đề xuất đổi cả tên, cả thẩm quyền. Việc đổi thẩm quyền sẽ được thể hiện nhiều hơn nữa khi sửa đổi các luật về tố tụng và các phân cấp tòa án.