Giữa trưa hè ở miền quê bất chợt nghe lời ca đối đáp trong một bản vắn vở tuồng Đêm lạnh chùa hoang: “Kìa ông, tiệc rượu đêm nay chưa tàn cuộc, sao Sơn Ca đành vội vã bỏ đi sao…” hay “Bảo Xuyên ơi, đêm nay giữa canh trường cô liêu, ta gối đầu trên đá thèm giấc mơ yêu. Đắm hồn vào mộng liêu trai. Để yêu em được trọn lòng…”, tôi sực nhớ đến nhận xét của ông Trần Phước Thuận: “Lời ca của Yên Lang êm như thơ”. Quả thế, lời ca của ông mộc mạc, trữ tình, sâu lắng nhưng chứa đựng nhiều tự sự về tình yêu quê hương đất nước, về số phận những con người luôn khát khao kiếm tìm hạnh phúc. Ông Thuận còn bảo rằng cái đặc biệt của Yên Lang là “lấy cái tích do mình đặt ra rồi gắn vào một triều đại nào đó”.

Cũng tại cái xóm nghèo này, từ những tuồng tích để đời của Yên Lang, từ giọng ca truyền cảm của những anh trai làng nơi đây đã tạo nên một diễn viên, soạn giả, đạo diễn Quốc Khánh của ngày hôm nay. Quốc Khánh nhớ lại: “Hồi đó, cạnh nhà có một máy cát sét hay mở các tuồng như Xin một lần yêu nhau, Máu nhuộm sân chùa… nghe mà mắc ghiền nhưng đâu có biết nhà ông soạn giả Yên Lang lại sờ sờ gần nhà mình. Ngang nhà, bên kia bờ kênh có anh Hiệp ca rất hay, ca đâu đạt giải đó. Cứ mỗi lần bên đó ổng cất tiếng ca lên là bên này mình muốn chết luôn thôi! Máu ca hát như quyện vô người từ hồi nhỏ rồi. Xóm tôi nhiều người ca hát lắm. Lạ một điều là có người không hề biết một chữ nhưng ca rất hay, đờn lại giỏi chứ”.

Tên gọi vọng cổ có từ khi nào?

Bạc Liêu, vùng đất đã sản sinh ra bản vọng cổ - “bài ca vua” của sân khấu cải lương. Có một điều khá thú vị là cả một quá trình chuyển đổi từ nhịp hai bài Dạ cổ hoài lang của ông Cao Văn Lầu đến bài ca cổ nhịp 32 ngày nay đều là người Bạc Liêu. Trong đó có những người con từ cái xóm nghèo cải lương này.

Vào năm 1918, sau khi ông Cao Văn Lầu sáng tác bài Dạ cổ hoài lang nhịp 2 thì khoảng vài năm sau đó, ông Trịnh Thiên Tư sáng tác bài Dạ cổ hoài lang nhịp 4. Nhạc bản nhịp 4 này được nhiều soạn giả đặt lời ca để phục vụ đờn ca tài tử hoặc trong các kịch bản cải lương.

Mãi đến năm Giáp Tuất (1934), ông Năm Nghĩa (Lư Hòa Nghĩa, cha Thanh Nga - Bảo Quốc) dựa vào bản nhịp 4 chế tác thành nhịp 8 với bài ca nổi tiếng Văng vẳng tiếng chuông chùa. Chuyện kể rằng trong một đêm tối trời của năm đó, Năm Nghĩa đến hàn huyên và hòa tấu với ông Sáu Lầu (Cao Văn Lầu). Mải say sưa trong cung đàn tiếng nhạc, trời tối, mưa to không về được, Năm Nghĩa phải ngủ lại nhà người bạn cạnh nhà Sáu Lầu (vì nhà Sáu Lầu chật quá). Ngoài trời mưa vẫn rơi, bên trong Năm Nghĩa cứ trằn trọc mãi tới khi tiếng chuông chùa gần đó vang lên. Trong giây phút bất chợt ngẫu hứng, Năm Nghĩa cho ra đời 20 câu ca cho bản dạ cổ nhịp 8 Văng vẳng tiếng chuông chùa.

Vào ngày lễ giỗ tổ cổ nhạc 12-8 năm Ất Hợi (1935) tại Bạc Liêu, Trịnh Thiên Tư là người đầu tiên đề xuất các bản Dạ cổ hoài lang đã mở sang nhịp 4, nhịp 8 mang tên Vọng cổ - tức trông về xưa. Một thuật ngữ để chỉ các bài bản có nguồn gốc từ bản Dạ cổ hoài lang. Đề nghị này được nhạc sĩ Cao Văn Lầu cùng nhiều nghệ sĩ tán thành. Kể từ đó cái tên Vọng cổ được gọi cho đến ngày nay.

“Từ vọng cổ nhịp 8 đến vọng cổ nhịp 32

Sau khi bản Vọng cổ nhịp 8 của Năm Nghĩa ra đời, tuy là một phát kiến lớn nhưng Mộng Vân nói độ mùi chưa đủ nên sau đó ít lâu, ông đã lập nhạc bản Vọng cổ nhịp 16” - nhạc sĩ Trần Tấn Hưng có lần xác nhận việc ra đời bản Vọng cổ nhịp 16 như vậy. Đây có lẽ là soạn giả có nhiều kịch bản cải lương nhất Việt Nam (68 kịch bản). Một hội thảo “Hiện tượng Mộng Vân” đã được tổ chức tại TP.HCM vào tháng 3-1991. Bởi trong sáchGuinness Việt Nam thế kỷ 20 thì hai soạn giả viết nhiều vở cải lương nhất là Hà Triều - Hoa Phượng (TP.HCM) gần 100 vở. Riêng soạn giả Viễn Châu viết hơn 50 vở.