Nghệ nhân Vàng Văn Thức (ngoài cùng bên trái) đang hành lễ theo
nghi thức cổ truyền của đồng bào Thái trắng. (Ảnh: Mai Phương)
Người nặng lòng với lời Then
Nghệ nhân Vàng Văn Thức ở bản Na Nát, phường Na Lay, thị xã Mường Lay (Điện Biên) là một trong những người có công lớn trong việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa kết tinh trong những điệu Then cổ. Trong cộng đồng dân tộc Thái trắng nơi đây, ông được mọi người kính trọng gọi với tên "Mo Thức". Từ nhiều năm nay, không kể ngày nắng hay ngày mưa, mỗi khi gia đình nào cần cúng cầu mùa, cúng cưới hỏi hay làm lễ cấp sắc..., Mo Thức lại lặn lội đến tận nơi để "hành lễ". Theo chân ông trong những nghi thức văn hóa truyền thống đó là những làn điệu Then cổ cùng nhịp đàn Tính độc đáo, thấm đượm nghĩa tình.
Lần đầu tiên chúng tôi có dịp được gặp Mo Thức đó là vào lễ hội "Kin Pang Then" đầu xuân 2012, Tết cổ truyền của đồng bào Thái trắng ở Mường Lay. Từ đó đến nay, mỗi lần có dịp đến Mường Lay là tôi lại đến thăm ông để được sẻ chia, tìm hiểu những giá trị của các làn điệu Then cổ. Theo nghệ nhân Vàng Văn Thức, ngay từ lúc còn nhỏ, ông đã sớm được nghe ông nội và cha (cũng là thầy Mo) ca những điệu Then của dân tộc Thái trắng. Lớn lên, được theo cha đi làm lễ cho cộng đồng người Thái trắng ở khắp các bản, làng trong vùng, ông Thức lại càng thêm hiểu và yêu hơn với những câu hát Then vì theo cách nói của ông: "Hát Then không chỉ gắn bó với cuộc đời mỗi người, mỗi gia đình, mỗi dòng họ mà đó còn là một nghi lễ văn hóa cổ truyền của cộng đồng". Có lẽ cũng vì vậy, khi trưởng thành, với sự truyền dạy của người cha và sự nỗ lực của mình, Mo Thức đã không chỉ sử dụng thành thạo đàn Tính mà còn còn thuộc rất nhiều điệu Then. Mỗi điệu Then lại được sử dụng trong những nghi lễ khác nhau như lễ giải hạn, lễ mừng nhà mới, lễ chúc thọ, lễ cầu bình an... Từ đó, ông chính thức kế nghiệp thầy Mo của người cha và trở thành một thầy Mo nổi tiếng nơi đây.
Không chỉ sử dụng những điệu Then trong các buổi lễ, nghệ nhân Vàng Văn Thức còn dành rất nhiều thời gian sưu tầm, ghi chép, học hỏi những điệu Then cổ của cộng đồng người Thái trắng. Ông đã đi đến nhiều bản của người Thái trắng để tìm gặp những người già, những thầy Mo nhằm làm giàu thêm "kho tàng hát Then" của mình. Đồng thời, với tâm huyết của mình trước những giá trị văn hóa truyền thống, Mo Thức còn tình nguyện truyền dạy những điệu hát Then cho mọi người, nhất là các bạn thanh niên. Ông luôn tâm niệm, hát Then là sự kết tinh những nét văn hóa truyền thống của người Thái trắng, vì vậy nếu không gìn giữ được những điệu hát Then thì sẽ là có "tội" với các thế hệ đi trước cũng như con cháu mai sau!
Với suy nghĩ đó, mỗi điệu Then cổ khi được ông Thức cất lên đều như chứa đựng tình yêu mà ông dành cho nét văn hóa độc đáo của dân tộc mình. Cũng vì thế, không ít điệu Then cổ do Mo Thức lĩnh xướng đã vượt ra khỏi bản Mường và vang xa trên nhiều miền đất nước. Điển hình là những bài Then "Đưa người lên chơi chợ Mường Trời", "Lên trời cầu khẩn"... Các bài Then này của nghệ nhân Vàng Văn Thức đã được trao giải A tại Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn Tính toàn quốc lần thứ II tại tỉnh Cao Bằng năm 2007 và Liên hoan dân ca toàn quốc lần thứ VI tại tỉnh Nghệ An, tháng 5/2015.
Trăn trở bảo tồn những làn điệu Then cổ
Trong câu chuyện tâm tình của một ngày đầu xuân dưới ngôi nhà sàn mái đá hướng mặt ra hồ Nậm Lay xanh ngắt, Mo Thức chia sẻ cùng chúng tôi: Từ bao đời nay, theo văn hóa truyền thống của đồng bào Thái trắng, hát Then không phải là hình thức biểu diễn mà đó là một hoạt động văn hóa chỉ dùng khi hành lễ. Xa xưa, hát Then chỉ được truyền miệng, những người có thể hát Then chỉ là những thầy Mo. Thông qua hình thức diễn xướng, hát có đệm đàn, ở hát Then hội tụ những giá trị văn học dân gian truyền thống của người Thái trắng với các thể loại truyện kể, truyền thuyết, các câu thành ngữ, tục ngữ đã được chau chuốt, gọt giũa, qua đó làm sáng tỏ nhân sinh quan và quan niệm về đạo đức của cộng đồng đồng bào Thái trắng. Nhưng cùng với vòng xoáy của cuộc sống hiện đại, hát Then đã không còn được duy trì trong các dịp lễ hội mà mất dần vị thế trong đời sống đồng bào dân tộc Thái trắng. Thậm chí, có thời điểm hát Then còn bị rơi vào quên lãng. Nhìn nhiều bạn trẻ say mê biểu diễn những giai điệu hiện đại nhưng không thể hát nổi một vài lời Then, những người tâm huyết như ông Thức không khỏi chạnh lòng, trăn trở.
Cũng theo Mo Thức, đã có lúc ông thực sự lo lắng về nguy cơ thất truyền những làn điệu Then cổ khi không thể tìm người yêu và đam mê hát Then để truyền dạy. Song có lẽ cũng là một cơ duyên khi cách đây vài năm, người con trai út của ông qua nhiều lần theo cha đi làm lễ đã tự mình gắn bó với đàn Tính và mong muốn được cha truyền dạy những làn điệu Then cổ. Bao tâm huyết sưu tầm, ghi chép, Mo Thức đã tận tình truyền đạt lại cho người con trai út với mong muốn lớn nhất là góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống quý báu của cộng đồng người Thái trắng. Tuy nhiên, trong sâu thẳm suy nghĩ của người nghệ nhân đã ở tuổi "cổ lai hy" vẫn luôn đau đáu một điều trăn trở, đó là làm sao để hát Then thực sự tìm lại được vị trí trong đời sống văn hóa cộng đồng người Thái trắng; và để thế hệ trẻ dân tộc Thái trắng dần yêu và gắn bó nhiều hơn với những làn điệu Then cổ.
Khép lại chuyến công tác đầu xuân, tạm biệt Mường Trời khi ánh nắng chiều đã khuất dần phía sau dãy núi Pú Vạp, in đậm trên nền trời chiều là hình ảnh nghệ nhân Vàng Văn Thức say sưa hát những lời Then cổ và người con trai út của ông đang gảy những điệu nhạc trầm lắng từ cây đàn Tính. Với những con người tâm huyết và giàu tình yêu với hát Then như cha con nghệ nhân Vàng Văn Thức, tin tưởng những điệu Then cổ sẽ mãi ngân vang không chỉ ở xứ Mường Trời, Tây Bắc!./.