Ảnh minh họa
Bức tranh lao động phi chính thức
Theo thống kê tại Báo cáo về lao động phi chính thức vừa được công bố hồi tháng 10/2017, quy mô của lao động phi chính thức khá lớn với trên 18 triệu người, chiếm 57,2% tổng số lao động phi nông nghiệp.
Được biết, trong 21 nhóm ngành kinh tế, lao động phi chính thức tập trung chủ yếu ở 3 nhóm ngành chính: Bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô tô, mô tô và xe máy (26,2%); Công nghiệp chế biến, chế tạo (23,5%); Xây dựng (19,1%). Hơn nữa, hơn 90% lao động phi chính thức là lao động không có chuyên môn, kỹ thuật.
Theo nghiên cứu cho thấy, khu vực phi chính thức có những đặc điểm dễ nhận thấy như lao động trong khu vực này có việc làm bấp bênh, thiếu ổn định, không có hợp đồng lao động hoặc hợp đồng thỏa thuận miệng, thu nhập thấp, thời gian làm việc dài.
Bà Nguyễn Thị Xuân Mai – Vụ Thống kê dân số và Lao động (Tổng cục Thống kê, Bộ Kế hoạch và Đầu tư) cho biết: Ở Việt Nam, lao động phi chính thức được xác định dựa trên việc làm không chính thức. Theo đó, lao động phi chính thức là lao động tự tạo công việc không có hợp đồng lao động, không được đóng BHXH, BHYT, hay hưởng lương cố định.
Bà Mai cho biết: “Lao động phi chính thức được ký hợp đồng lao động chiếm tỷ lệ rất thấp. Tỷ lệ được ký hợp đồng trên 3 tháng trở lên chỉ có khoảng 21,2%. Có 76,7% lao động phi chính thức làm việc mà không có bất cứ một hợp đồng lao động bằng văn bản liên quan đến công việc đang làm. Cụ thể, 62,1% lao động phi chính thức chỉ thỏa thuận miệng với chủ lao động và 14,6% không có bất cứ một thỏa thuận nào. Như vậy, lực lượng lao động phi chính thức này về mặt an sinh xã hội cũng như tham gia cộng đồng bị thiệt thòi nhiều. Ngoài ra phần thu nhập của họ cũng thấp hơn nhiều so với lao động chính thức, bình quân hàng tháng chỉ bằng hơn một nửa của lao động chính thức”.
TS Đào Quang Vinh, Viện trưởng Viện Khoa học lao động - xã hội (Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội) chỉ ra sự yếu thế của lao động phi chính thức thể hiện trên ba phương diện chính: chất lượng lao động, phân bố việc làm, thời gian làm việc.
Lao động làm công ăn lương phi chính thức làm nhiều hơn hai giờ so với lao động làm công ăn lương chính thức, cao hơn số giờ làm việc theo quy định (49,2 giờ/47,2 giờ).
Hầu hết lao động phi chính thức đều thuộc diện dễ bị tổn thương. Nhóm này rất dễ bị tác động bởi các chính sách quản lý nhà nước cũng như tác động của các điều kiện tự nhiên, thời tiết. Nhìn chung, phụ nữ làm việc trong các nghề dễ bị tổn thương cao hơn nam giới.
Về thu nhập, tiền lương bình quân của lao động phi chính thức là 4,44 triệu đồng/tháng, chỉ bằng 58% tiền lương bình quân của lao động chính thức. Mức tiền lương này cao hơn 1,5 lần tiền lương tối thiểu vùng 4 và chỉ cao hơn 12,6% tiền lương tối thiểu vùng 1. Với con số này, người lao động rất khó bảo đảm cuộc sống cho bản thân và gia đình.
Một vấn đề đáng chú ý khác được chỉ ra là các nỗ lực mở BHXH đến khu vực phi chính thức đến nay chưa thành công. Hầu hết lao động phi chính thức không có bảo hiểm xã hội (97,9%), chỉ có 0,2% được đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc, còn lại 1,9% đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện.
Thúc đẩy “chính thức hóa” việc làm phi chính thức
Trước thực trạng trên các chuyên gia cho rằng, lao động phi chính thức là vấn đề lớn cần được quan tâm hơn. Giải pháp được nhiều chuyên gia đưa ra để cải thiện chất lượng kinh tế là phải rút bớt được lao động phi chính thức mà trọng tâm là rút bớt lao động nông nghiệp, nông thôn.
Ông Chang Hee Lee, Trưởng đại diện Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) tại Việt Nam cho rằng, nền kinh tế phi chính thức cũng là thách thức chung của nhiều nước trên thế giới. Để giảm bớt lao động phi chính thức thì phải thúc đẩy việc làm chính thức thông qua việc đưa lao động vào làm tại các công ty, có ký kết hợp đồng, lao động được đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế…
Để khắc phục sự yếu thế và giảm tính dễ bị tổn thương đối với lao động phi chính thức, ông Đào Quang Vinh cũng đề nghị, đẩy mạnh quá trình “chính thức hóa” khu vực này. “Rõ ràng là không có con đường nào khác để giúp lao động phi chính thức có thể cải thiện vị thế việc làm, tham gia BHXH bằng việc chính thức hóa” - ông Vinh nhấn mạnh.
Theo ông Vinh, khi chuyển đổi khu vực phi chính thức thành chính thức sẽ có cơ hội tăng đầu tư, mở rộng tốt hơn cơ hội tiếp cận tín dụng. Từ đó, tiền lương cho người lao động cũng sẽ cao hơn, tăng lợi nhuận và năng suất lao động. Tuy nhiên, việc chuyển đổi này cũng sẽ đặt ra những thách thức lớn đối với nền kinh tế và hệ thống quản lý.
Do đó, cần có các chương trình hành động cụ thể khuyến khích các hộ, cơ sở sản xuất đăng ký thành lập dưới các hình thức doanh nghiệp. Cùng với đó là đơn giản hóa các thủ tục chuyển đổi, đăng ký, loại bỏ các giấy phép không cần thiết. Đồng thời, cũng cần có chính sách hỗ trợ về thuế cũng như bảo đảm cho doanh nghiệp hoạt động hiệu quả sau chuyển đổi.
Còn theo bà Nguyễn Thị Xuân Mai, trong chính sách phát triển nông thôn cần chú ý các hình thức hợp tác, liên kết các hộ, cơ sở sản xuất kinh doanh nhỏ. Tạo điều kiện cho lao động tham gia cung cấp các sản phẩm thủ công và dịch vụ du lịch hay tham gia cung cấp sản phẩm “sạch” phục vụ cho các chuỗi cửa hàng. Bên cạnh đó, để thu hút lao động phi chính thức tham gia BHXH, Nhà nước cần thiết kế các chế độ đảm bảo công bằng với BHXH bắt buộc. Nhà nước có thể đưa ra các cơ chế khuyến khích, hỗ trợ một phần kinh phí để người lao động phi chính thức được tham gia BHXH tự nguyện. Đồng thời, việc cung cấp thông tin tốt hơn về chính sách BHXH tự nguyện cũng cần được coi trọng, ưu tiên trong các hoạt động tuyên truyền về BHXH trong thời gian tới…
Trong khi đó, TS Trương Anh Dũng – Phó Tổng cục Trưởng Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp cho rằng muốn thúc đẩy chuyển dịch lao động phi chính thức thì cần tăng đào tạo nghề gắn với giải quyết việc làm tại doanh nghiệp (DN) nhằm tái cơ cấu ngành kinh tế. "Trọng tâm vẫn phải là đào tạo nghề để nâng cao chất lượng lao động cho lao động nông thôn, đẩy nhanh chuyển dịch cơ cấu lao động trong ngành nông nghiệp sang công nghiệp, dịch vụ. Bên cạnh đó, thúc đẩy các DN đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp để rút bớt lao động phi chính thức trong lĩnh vực nông nghiệp" - TS Trương Anh Dũng cho biết./.