Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp (phường Tương Bình Hiệp, thành phố Thủ Dầu Một) có lịch sử hình thành hàng trăm năm tuổi. Theo sách Gia Định Thành thông chí của Trịnh Hoài Đức, nghề sơn mài xuất hiện ở Bình Dương hơn 300 năm trước, trong cuộc di cư đầu thế kỷ 18, những người miền bắc, trong đó có những người thợ sơn mài đã đi dọc sông Sài Gòn đến lập nghiệp ở vùng đất Thủ Dầu Một, đưa nghề sơn mài du nhập và lưu truyền cho đến ngày nay.
Năm 1901, người Pháp lập Trường Mỹ thuật bản xứ Thủ Dầu Một (nay là Trường trung cấp Mỹ thuật – Văn hóa Bình Dương), chủ yếu để dạy nghề chạm trổ, trang trí sơn mài… Do vậy, nghề sơn mài có điều kiện thuận lợi phát triển nhanh và mở rộng.
 |
| Là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp ở Bình Dương hình thành và nức tiếng hàng trăm năm qua. |
Làng nghề Tương Bình Hiệp từ khi hình thành đã giải quyết việc làm và thu nhập ổn định cho nhiều lao động, cung cấp thợ và nghệ nhân, họa sĩ đi khắp nơi cả nước qua hàng thế kỷ. Đỉnh cao phát triển là khoảng thời gian từ năm 1945 đến năm 1975, đánh dấu sự ra đời của sơn mài Tương Bình Hiệp, với xưởng sơn mài Thành Lễ do hai nghệ nhân là ông Trương Văn Thành và ông Nguyễn Văn Lễ sáng lập. Nơi đây quy tụ nhiều nghệ nhân nổi tiếng trong vùng thời bấy giờ như: Thái Văn Ngôn, Ngô Từ Sâm, Trần Văn Nam…, góp phần đưa hàng sơn mài đạt đến đỉnh cao về sự phong phú và chất lượng nghệ thuật, có giá trị thương mại lớn, được xuất khẩu sang thị trường nhiều nước. Nhiều người có công truyền nghề được Nhà nước phong tặng nghệ nhân ưu tú như: Trần Văn Khiêm, Nguyễn Hữu Sang, Trương Quan Tịnh, Lê Bá Linh, Đinh Công Thiệu…
Nét đẹp truyền thống của Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp là đề tài về thiên nhiên, dân gian hay lịch sử, tất thảy đều mang đậm bản sắc chung văn hóa dân tộc, với các chủ đề tứ thời, ngư tiều canh mục, long lân quy phụng, các danh lam thắng cảnh ở Việt Nam… Nét văn hóa mỹ thuật này hòa quyện vào dòng chảy văn hóa chung của cả nước, vì vậy vừa có giá trị về văn hóa, vừa mang dấu ấn lịch sử, góp phần vào văn hóa truyền thống Việt Nam. Đặc biệt, những nghệ nhân sơn mài vừa kế thừa nét văn hóa mỹ thuật truyền thống, vừa phát huy những giá trị văn hóa của địa phương để tạo nên nét đặc sắc riêng cho làng nghề.
Sự tinh xảo, nhẹ nhàng, thanh thoát, đậm đà bản sắc thể hiện đa dạng trên tất cả các sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp, từ những bức tranh nghệ thuật đến các sản phẩm sơn mài để sử dụng và trang trí như bình, lọ, đĩa, vòng tay, hộp… Thông qua nhiều phương pháp thể hiện như sơn mài sơn lộng, sơn mài vẽ mỏng, sơn mài khoét trũng, sơn mài đắp nổi, sơn mài cẩn trứng, sơn mài cẩn xà cừ, cẩn ốc… kết hợp trên gỗ, gốm, tre và các chất liệu khác, sản phẩm sơn mài đã chinh phục nhiều thị trường khó tính.
 |
| Những nghệ nhân, thợ sơn mài ở Tương Bình Hiệp đang từng ngày nỗ lực giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống của làng nghề truyền thống. |
Trong tiến trình hội nhập, phát triển thì bản sắc là điều cần được lưu giữ. Không nằm ngoài việc bảo tồn và phát huy nghề sơn mài truyền thống, ngày 5/12/2008, UBND tỉnh Bình Dương đã có Quyết định số 3855/QĐ-UBND công nhận Làng nghề Sơn mài Tương Bình Hiệp đạt tiêu chuẩn là làng nghề truyền thống. Đây là cơ hội thuận lợi mở ra hướng đi mới về đầu tư phát triển tạo việc làm, thu hút lao động và phát triển nghề mang bản sắc văn hóa địa phương. Sau này, khi nghề sơn mài ở Tương Bình Hiệp được đưa vào danh mục “Văn hóa Phi vật thể Quốc gia” của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch, đánh dấu một mốc quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển nghề sơn mài ở Bình Dương.
Từ những năm đầu thập niên 90 thế kỷ XX, thị trường sơn mài bắt đầu mở rộng hơn, nguyên liệu mới xuất hiện ngày càng nhiều gồm các loại sơn, nhựa tổng hợp, keo dùng trong công nghiệp, tấm MDF, đất nung và một số chất liệu như tre, trúc, vỏ cây được các nhà sản xuất sơn mài sử dụng, đã làm phong phú thêm kiểu dáng và hình thức trang trí trong sản phẩm sơn mài.
Kỹ thuật trong chế tác sơn mài bằng chất liệu mới có quy trình công nghệ khép kín, áp dụng trong tất cả các công đoạn dựa trên nhiều loại máy móc kết hợp, được vận hành bởi đội ngũ thợ chuyên môn. Họa sĩ tạo mẫu đã ứng dụng, cập nhật trên internet tra cứu tư liệu, dowload và xử lý bằng công nghệ đồ họa, từ đó kỹ thuật đã nâng thêm bước tiến mới qua khâu thiết kế từ phần mềm photoshop, coredraw… để có hình ảnh ưng ý rồi chuyển qua máy in ấn kết hợp thủ ấn... Đồng thời, vận dụng kỹ thuật sơn thổi, mài, đánh bóng bằng máy cầm tay để sản xuất số lượng nhiều, có thể tạo ra hàng loạt sản phẩm trong thời gian ngắn giúp giảm nhân công, tăng hiệu quả kinh doanh.
Về giá trị trang trí, sản phẩm sơn mài mới có nhiều thay đổi mang tính ứng dụng cao nhằm thích nghi trong môi trường công nghiệp hóa và yêu cầu khách hàng. Mẫu mã ngày càng có xu hướng đơn giản dần, đề tài ngày càng mới lạ, màu sắc tươi sáng bắt mắt, kiểu dáng gọn nhẹ phù hợp với không gian đô thị khu dân cư với diện tích hẹp. Cách trang trí màu không hình khối hoặc chiều sâu kết hợp tạo được hiệu quả sáng tối ứng dụng được trong nhiều không gian khác nhau.
Riêng giải pháp trang trí có hình tạo dáng giả cổ như: dán toàn bộ một màu bạc ánh sáng trên sản phẩm, sau đó cẩn vỏ trứng theo nhiều hình dạng vuông, tròn, xoắn ốc, lượn sóng… Loại này có thế thấy rõ qua các sản phẩm như: bình-hủ- hộp, khai, bàn trang điểm, kệ bếp, tranh treo tường…
Hình thức trang trí sơn mài luôn được cải thiện nhằm tạo sự mới lạ về mặt hình thức nghệ thuật hiện đại, phù hợp theo thị hiếu khách hàng cũng là điểm cộng cho sơn mài. Về mỹ thuật tạo hình, đến đầu thập niên 2000, nhiều họa sĩ trẻ bắt đầu tiếp nối tham gia sáng tác tranh bằng chất liệu sơn ta, khơi nguồn cho chất liệu này hồi sinh, nhiều họa sĩ thường xuyên giới thiệu tác phẩm thông qu mạng xã hội, triển lãm.
Mục tiêu đề án là xây dựng tổng thể làng nghề, quy hoạch và xây dựng khu sản xuất tập trung cho các cơ sở sơn mài để bảo đảm về vấn đề môi trường, xây dựng nơi trưng bày sản phẩm chung cho làng nghề; đồng thời kết hợp xây dựng các tour du lịch tham quan, giới thiệu sản phẩm của làng nghề đến du khách trong và ngoài nước; tạo điều kiện cho các nghệ nhân, thợ giỏi truyền nghề, dạy nghề cho thế hệ trẻ.
Với tình yêu, gắn bó “máu thịt”, những nghệ nhân, thợ sơn mài ở Tương Bình Hiệp đang từng ngày nỗ lực giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống của làng nghề truyền thống, một nét văn hóa đặc sắc, niềm tự hào của người dân Bình Dương./.