 |
| Lễ cầu mùa tổ chức trong nhà của người Nùng, tỉnh Lạng Sơn. |
Thời gian tổ chức Lễ theo những chu kỳ canh tác nông nghiệp, phản ánh đậm nét đời sống, tín ngưỡng người Nùng, góp phần vào sự đa dạng, phong phú của bức tranh văn hóa Việt Nam.
Người Nùng có cuộc sống gắn bó với canh tác nông nghiệp, trồng trọt và chăn nuôi, việc mưa thuận gió hòa, có ý nghĩa rất quan trọng để đảm bảo cho cây trồng phát triển, ổn định nguồn lương thực, thực phẩm và thu nhập cho cộng đồng. Từ nhu cầu cuộc sống và những ước mơ trong sáng về nông nghiệp của mình, đồng bào Nùng (Lạng Sơn) đã hình thành, lưu giữ lễ cầu mùa - một nghi lễ nông nghiệp đặc trưng in đậm dấu ấn đời sống, tín ngưỡng dân gian của người Nùng.
Lễ cầu mùa được tổ chức hằng năm, nhằm bày tỏ lòng tôn kính, biết ơn và cầu mong sự che chở, phù trợ của các vị thần linh cho cộng đồng. Thông qua Lễ báo những thành quả trong sản xuất nông nghiệp, đồng thời cầu xin cho thời tiết thuận hòa, mùa màng bội thu. Lễ cầu mùa là dịp để cộng đồng cùng nhau tham gia vào các hoạt động tín ngưỡng và văn hóa, có ý nghĩa lớn lao trong việc tăng cường tình đoàn kết, gắn bó giữa các thành viên trong bản làng.
Chủ trì lễ cầu mùa thường do già làng, trưởng bản, những người có uy tín với người dân bản làng, có kinh nghiệm sống, hiểu biết về truyền thống và văn hóa dân tộc Nùng đóng vai trò dẫn dắt, điều hành buổi Lễ. Già làng sẽ đại diện cho cộng đồng dâng lễ vật và cầu khấn trước bàn thờ thần linh. Thầy cúng trong Lễ là người có kiến thức tâm linh và tín ngưỡng dân gian, được cộng đồng tin tưởng, thực hiện việc cúng bái. Họ thường có khả năng giao tiếp với thần linh và tổ tiên qua những bài khấn, lời cầu nguyện. Thầy cúng sẽ chuẩn bị và sắp xếp các lễ vật, thực hiện các nghi thức khấn thần linh, và cầu nguyện cho thời tiết thuận lợi, mùa màng bội thu. Họ cũng có thể thực hiện các nghi lễ khác liên quan đến đời sống tín ngưỡng như trừ tà, cầu an…
Tham dự lễ cầu mùa còn có đông đảo người dân bản làng, những người lớn tuổi khác hỗ trợ già làng và thầy cúng chuẩn bị lễ vật, trang trí bàn thờ và thực hiện các nghi lễ, giúp đỡ việc tổ chức, duy trì trật tự, hướng dẫn và truyền đạt kiến thức về nghi lễ cho thế hệ trẻ, để đảm bảo lễ cầu mùa sẽ diễn ra suôn sẻ và đúng với truyền thống.
 |
| Lễ hội có nhiều điệu múa cổ được lưu giữ và bảo tồn qua nhiều thế hệ người Nùng. |
Gắn kết tín ngưỡng và đời sống
Trong năm, lễ cầu mùa tổ chức vào những thời điểm phù hợp với chu kỳ canh tác nông nghiệp và các giai đoạn quan trọng trong mùa vụ. Thời gian cụ thể có thể thay đổi tùy theo từng cộng đồng và điều kiện địa phương. Nhưng thời điểm chính thường vào dịp đầu năm mới, dịp sau Tết Nguyên đán, khi người dân chuẩn bị gieo trồng vụ mùa chính. Theo tín ngưỡng của người Nùng, Lễ thường được chọn tổ chức vào “ngày Mão - con mèo” tháng 4 âm lịch và thu hoạch vào “ngày Dần - con hổ” với ý nghĩa tượng trưng cho sự chăm chỉ, một vụ mùa thắng lợi, no đủ.
Lễ cầu mùa cũng có thể tổ chức vào tháng 5 hoặc tháng 6 âm lịch, khi cây trồng đang trong giai đoạn phát triển và cần chăm sóc nhiều, nhằm cầu xin các vị thần phù hộ, giúp cây trồng phát triển mạnh mẽ, không bị ảnh hưởng bởi thiên tai hay dịch bệnh. Người Nùng ở nhiều nơi cũng tổ chức vào dịp trước khi thu hoạch tháng 8 đến tháng 9 âm lịch với ý nghĩa cầu mong vụ thu hoạch bội thu, sản lượng cao. Một số cộng đồng tổ chức lễ cầu mùa sau khi thu hoạch xong, như một cách tạ ơn và cầu nguyện cho mùa vụ tiếp theo. Bên cạnh lịch canh tác của từng cộng đồng và điều kiện thời tiết cụ thể, các yếu tố văn hóa, tín ngưỡng và phong tục địa phương cũng ảnh hưởng đến thời gian và cách thức tổ chức lễ cầu mùa.
Ở một số nơi, lễ cầu mùa có thể được tổ chức tại đình làng, nhà cộng đồng hoặc nhà văn hóa của làng, nơi mọi người có thể tụ họp đông đủ và tham gia các hoạt động chung. Đôi khi lễ cầu mùa được tổ chức ngay trên cánh đồng hoặc nương rẫy, nơi trực tiếp liên quan đến hoạt động nông nghiệp. Điều này giúp kết nối nghi lễ với đất đai và cây trồng, thể hiện mong muốn mùa màng bội thu ngay tại nơi canh tác.
Trưởng bản hoặc già làng là những người có uy tín và đóng vai trò quan trọng trong việc tổ chức lễ cầu mùa, do đó lễ cầu mùa đôi khi được tổ chức tại nhà của họ. Trong những trường hợp nhỏ hơn, lễ cầu mùa có thể diễn ra tại sân nhà của các hộ gia đình, nơi mọi người trong gia đình và hàng xóm lân cận có thể cùng tham gia. Một khu vực chung trong làng, nơi mọi người thường tụ họp, cũng là địa điểm thích hợp cho lễ cầu mùa.
Để tiến hành nghi lễ quan trọng của cả cộng đồng, người Nùng chuẩn bị lễ vật gồm xôi, gà, lợn, rượu, hoa quả, và các sản phẩm nông nghiệp khác. Mỗi lễ vật đều có ý nghĩa riêng và được chuẩn bị cẩn thận. Bàn thờ được trang trí bằng các lễ vật và đồ thờ cúng, được dựng lên tại địa điểm cúng lễ, thường là một nơi linh thiêng trong làng hoặc trên cánh đồng. Sau khi thực hiện các nghi thức Lễ, các lễ vật được chia sẻ cho mọi người, một bữa tiệc chung thường được tổ chức, để mọi người cùng nhau ăn uống, trò chuyện và chia sẻ niềm vui, những khó khăn trong cuộc sống.
 |
| Thầy cúng thực hiện nghi thức lễ ngoài trời trong Lễ cầu mùa. |
Ở một số nơi, người Nùng tổ chức rước thần từ đình làng ra đồng ruộng, quá trình rước thần diễn ra trong không khí trang nghiêm, với các nghi thức lễ. Các già làng và thầy cúng chủ trì lễ, họ đọc các bài khấn cổ, cầu nguyện các đấng siêu nhiên phù hộ cho mùa màng bội thu, thời tiết thuận hòa. Nén hương được thắp nên ban thờ, tạo cầu nối linh thiêng giữa con người và đấng siêu nhiên, thể hiện tấm lòng thành kính với các vị thần linh đã bảo vệ và phù trợ, cho một vụ mùa tiếp theo được thuận lợi và bội thu.
Trong lễ cầu mùa còn diễn ra nhiều hoạt động văn hóa dân gian, giúp làm phong phú thêm đời sống tinh thần cộng đồng, có ý nghĩa bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Một cách để khuyến khích người dân chăm chỉ lao động, sản xuất nông nghiệp, nhằm đạt được những kết quả tốt nhất trong mùa vụ.
Nền văn hóa khởi nguồn từ nông nghiệp của người Nùng
Cũng như cấu trúc một số lễ hội nông nghiệp của dân tộc anh em khác sinh sống ở Lạng Sơn; Lễ cầu mùa của người Nùng gồm hai phần Lễ và Hội, ngay sau khi phần Lễ kết thúc, phần Hội diễn ra sôi nổi với nhiều hoạt động văn hóa dân gian như: Hát then và đàn tính, múa sạp là một điệu múa dân gian lâu đời, được thực hiện bởi các thanh niên nam nữ trong làng. Những điệu múa này thể hiện sự vui tươi, phấn khởi và đoàn kết của cộng đồng. Các trò chơi dân gian người Nùng có kéo co, nhảy dây, ném còn được tổ chức, thu hút đông đảo người dân tham gia.
Từ nền tảng nền văn minh nông nghiệp, người Nùng kế thừa, lưu truyền và sáng tạo nên nhiều loại hình văn hóa khác làm phong phú thêm đời sống tinh thần dân tộc mình. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, nền văn hóa dân tộc Nùng phong phú và đa dạng, in đậm dấu ấn nông nghiệp, tín ngưỡng, và các phong tục tập quán. Trong nhiều lễ hội nông nghiệp lâu đời như lễ cầu mùa - lễ hội cầu nguyện cho mùa màng bội thu, thời tiết thuận lợi; lễ hội Lồng Tồng - một lễ hội xuống đồng, diễn ra vào đầu năm mới, đánh dấu sự khởi đầu của mùa vụ mới; lễ cúng cơm mới được tổ chức sau khi thu hoạch, để tạ ơn trời đất và tổ tiên… Nền ẩm thực có nhiều món ăn truyền thống như xôi, bánh chưng, thịt gà, các loại rau củ tự trồng, rượu ngô, rượu cần và các loại nước lá thảo mộc.
 |
| Trò chơi dân gian trong lễ cầu mùa. |
Không gian văn hóa lễ cầu mùa còn lưu giữ nhiều loại hình văn hóa dân gian đang được bảo tồn và lưu truyền thông qua các hoạt động trình diễn như hát then, đàn tính, các điệu múa sạp, múa khèn, các điệu múa dân gian truyền thống khác.
Khởi nguồn từ nông nghiệp, các hoạt động sản xuất trồng lúa, ngô, và các cây lương thực khác đã tạo nên nhiều ngành nghề thủ công khác như dệt vải, làm nông cụ, và các sản phẩm thủ công khác. Hay nghệ thuật trang phục truyền thống, phụ nữ mặc áo dài, váy thêu hoa văn đặc trưng, đeo khăn và các trang sức bằng bạc, nam giới mặc áo chàm, quần rộng, và đeo các phụ kiện bằng bạc hoặc đồng.
Thông qua những di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của người Nùng đang lưu giữ và lan tỏa, có thể thấy rõ nền văn hóa của dân tộc Nùng có sự tổng hòa giữa tín ngưỡng, phong tục và các hoạt động nông nghiệp lâu đời, tất cả hòa quyện, góp phần tạo nên bản sắc văn hóa dân tộc Nùng.
Lễ cầu mùa đang là hoạt động dân gian được cộng đồng thừa nhận, đã được bảo lưu và lưu truyền qua nhiều thế hệ người Nùng, có ý nghĩa to lớn trong việc kết nối cộng đồng. Không chỉ là một nghi lễ nông nghiệp nó còn góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống, tạo nên đời sống tinh thần cho người dân, một phần quan trọng trong di sản văn hóa dân tộc Nùng, góp phần làm phong phú và đa dạng hơn bức tranh văn hóa Việt Nam.