Theo các bậc cao niên trong làng, ngôi làng có tên nôm là Kẻ Khao, sau đó đổi tên là Tiên Cảo và hiện nay được gọi với tên Tiên Hoà. Vào giữa thế kỷ XVII (khoảng năm 1650) làng Tiên Hoà được tách ra làm hai thôn. Một bộ phận dân cư tập trung xung quanh chân núi để tránh lũ lụt về mùa mưa, nên gọi là Tiên Hòa Sơn thôn (hay Khao Rú); số còn lại ở lại sống tại Tiên Hòa Bái thôn (còn gọi là Khao Đồng).
 |
| Làng Tiên Hoà phân bố theo hình vành lược từ thấp lên cao ôm trọn sườn đồi (Ảnh: Trịnh Xuân Lục). |
Theo cuốn Lịch sử truyền thống và cách mạng xã Hà Lĩnh, tại Tiên Hòa, vào những năm 1979 - 1980, các nhà khoa học đã phát hiện thấy di chỉ khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa nằm trong nền văn hóa Đa Bút cách ngày nay khoảng 5.000 - 6.000 năm. Tại Cồn Cổ Ngựa, người ta đã tìm thấy số lượng lớn rìu, đục bằng đá của người nguyên thủy. Bên cạnh đó còn có dao được chế tác từ đá phiến (hình trăng khuyết), chày nghiền, bàn nghiền, hòn kê, hòn ghè được đẽo gọt.
Cũng tại di chỉ khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa, còn có sự tồn tại của nhiều vỏ nhuyễn thể (vỏ hến, sò gai…). Đây là căn cứ cho suy đoán, tại đây không chỉ có săn bắn hái lượm mà còn có cả đánh cá và khai thác thủy, hải sản (di chỉ khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa nằm cách sông Mã 3 km). Đây là chứng tích sinh động cho sự phát triển nền kinh tế trong hầu khắp tất cả các hoạt động: Săn bắn, hái lượm, đánh cá, chăn nuôi, nhất là trồng trọt lúa nước.
 |
| Những dãy núi nằm xen kẽ giữa những cánh đồng trong làng tạo nên bức tranh tươi đẹp, được ví như Hạ Long trên cạn (Ảnh: Trịnh Xuân Lục). |
Được thiên nhiên ưu đãi cho một vùng đất sơn thuỷ hữu tình nên từ xa xưa ở Tiên Hòa đã có nhiều dòng họ từ khắp nơi trong tỉnh và các tỉnh phía Bắc đến đây khai hoang lập nghiệp. Các dòng họ đến Tiên Hòa từ nhiều nơi, như: Vĩnh Lộc, Yên Định, Nga Sơn, Hoằng Hóa, Hậu Lộc và cả các tỉnh Bắc Ninh, Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình vào. Cho đến nay, ở Tiên Hòa có đến trên 36 dòng họ cùng nhau sinh sống. Trong đó, có 5 dòng họ có mặt lâu đời nhất từ thời nhà Trần như dòng họ Hoàng Huy được biết đến như dòng họ đến đây sớm nhất, rồi họ Mạc, họ Lưu Xuân, họ Hoàng Đức…
Trải qua quá trình phát triển với nhiều biến động, song địa giới chính của làng Tiên Hòa vẫn là phần đất rộng lớn phía Tây xã Hà Lĩnh. Làng được bao bọc xung quanh bởi núi, rừng và đồi đất. Phía Tây Nam làng là dãy núi Ác Sơn, phía Tây có rừng Đồng Khao, từ Tây Bắc sang Đông Bắc có núi Kẹm Sơn; ở giữa đồng chiêm trũng lại có dãy núi đá vôi Cô Sơn với những hòn núi nhỏ được người dân đặt tên khá thú vị, như: Núi Chiêng Ấm, Đúp Lớn, Cánh Gió, Mèo Ngồi, Mang Ếch, núi Vàng, núi Ngọc, núi Cánh Gió, núi Đúp lớn…
 |
| Ngõ Thượng cổ kính là nơi các bậc cao niên thường ngồi trò chuyện cùng nhau trên những bậc đá rêu phong. |
Dân cư trong làng được sinh sống và phân bố theo 12 ngõ hạng với từng tên riêng như: Ngõ Mã, Cổng, ngõ Thượng, ngõ Cửa, ngõ Cụt, ngõ Hát, ngõ Trung, ngõ Đình, ngõ Chùa, ngõ Trôi, ngõ Nghè, ngõ Giếng Đào. Kiến trúc ngõ hạng độc đáo là dấu tích lịch sử, nét văn hoá đặc trưng của làng cổ Tiên Hòa.
Ở chân núi trước làng có con sông Bồng Khê chảy từ xã Vĩnh Thịnh (huyện Vĩnh Lộc) theo hướng bắc – nam rồi đổ ra sông Mã tại ngã ba Bông. Vì thế cho nên từ ngõ Trôi đến ngõ Hát, cứ mỗi ngõ hạng nhân dân lại xây một bến nước để dùng vào việc tắm giặt và sinh hoạt. Bến nước cũng là nơi thuyền đậu để chở mạ ra đồng và chở lúa, hoa màu thu hoạch từ đồng về làng.
 |
| Giếng làng Tiên Hoà là nơi tắm táp và sinh hoạt của trẻ em, nhân dân trong làng. |
Trong những nét đẹp kiến trúc và văn hoá được lưu giữ thì không thể không kể đến giếng làng Tiên Hoà, thật may mắn khi chúng tôi vẫn được chiêm ngưỡng một giếng làng với làn nước trong vắt, mát lành. Giếng làng nơi đây vẫn được người dân vô cùng coi trọng, giữ gìn và duy trì sử dụng vào mục đích sinh hoạt.
Toạ lạc trên đỉnh đồi là một ngôi chùa có lịch sử lâu đời, có tên gọi là chùa Cao, được xây dựng từ thời kỳ vua Lê. Do biến động lịch sử, kiến trúc chùa xưa không còn nữa, chỉ còn lại những dấu tích như nền móng, bia đá, gạch ngói và chân tảng. Những dấu vết này đánh dấu sự hiện diện của một thời đại quan trọng trong lịch sử Phật giáo và văn hóa tại khu vực này. Năm 2020, chùa Cao bắt đầu được xây dựng lại. Đến nay, ngôi chùa đã tương đối hoàn thiện với một hạng mục độc đáo. Trong đó, đáng chú ý nhất là pho tượng Bồ Tát 4 mặt hướng ra 4 hướng Đông - Tây - Nam - Bắc và cây cầu kính dài hàng chục mét, có bàn tay khổng lồ được đặt ở chính giữa.
 |
| Chùa Cao không chỉ có ý nghĩa tâm linh mà còn là một di sản văn hóa và lịch sử của địa phương. |
Những năm gần đây, câu lạc bộ Làng ảnh Xứ Thanh thường xuyên phối hợp với UBND xã Hà Lĩnh tổ chức các chương trình phục dựng lại không gian văn hoá xưa. Những ngày giáp tết xuân Giáp Thìn 2024, Câu lạc bộ đã tổ chức một chương trình rất ý nghĩa, phục dựng khung cảnh Tết xưa tại ngôi nhà cổ của gia đình ông Hoàng Đình Ngoạn, thôn Tiên Hòa 1. Chương trình là nơi giao lưu của đông đảo các nhiếp ảnh gia trong và ngoài tỉnh, của những người yêu thích nghệ thuật ảnh và mong muốn gìn giữ nét văn hoá truyền thống của dân tộc.
 |
| Hình ảnh Tết xưa được tạo dựng tại làng cổ Tiên Hoà. Ảnh: Trần Thành. |
Trong chương trình, một không gian Tết xưa đã được phục dựng chi tiết nhằm giúp mọi người có thể hình dung đầy đủ, trọn vẹn về Tết truyền thống của người dân Việt và được chiêm ngưỡng, tìm hiểu về cách bài trí không gian thờ cúng ngày Tết; cách gói bánh chưng, cách trang trí cây nêu, bày biện mâm cỗ cúng gia tiên…..đồng thời thưởng trà, nghe nhạc, ngắm tranh cổ truyền.
Câu lạc bộ cũng đã đến thăm hỏi các bậc cao niên trong làng, tặng quà động viên các gia đình khó khăn trong làng, góp phần để mọi người cùng hân hoan đón xuân mới an vui.
 |
|
Đại diện CLB Làng ảnh Xứ Thanh cùng đại diện UBND xã Hà Lĩnh, cấp ủy Chi bộ thôn Tiên Hòa 1 tặng quà gia đình có hoàn cảnh khó khăn.
|
Tiên Hòa hôm nay là một vùng quê no ấm, một không gian văn hóa truyền thống đang được người dân gìn giữ và phát huy, là niềm tự hào của biết bao thế hệ người dân nơi đây. Đồng thời cũng một địa chỉ tin yêu và là nơi trở về, tìm đến của những người con xa quê và đông đảo du khách thập phương, mỗi khi Tết đến xuân về.../.